Масъул муҳаррир

10
MATEMATIKA FANIDA ELEKTRON DARSLIKLARDAN FOYDALANISH 
SAMARADORLIGI 
Miskinova Ro‘za Shamuratovna
Xorazm viloyati Urganch shahar 
19-son umumta’lim maktabining matematika fani o‘qituvchisi 
Telefon: [phone]
[e-mail]
Annotatsiya: Ushbu maqola o‘qituvchilarga elektron darsliklar yordamida matematika 
o‘qitish samaradorligini oshirishda yordam beradi. 
Kalit so‘zlar: Elektron darslik ,muammoli ta’lim, , mustaqil va erkin fikrlash.
Mustaqil respublikamiz milliy, ijtimoiy–iqtisodiy va ma’naviy yuksalishining tub manbai 
maktabdan bashlanadi. Yurtimizning ulug‘ matafakkirlari inson kamoloti va davlat mavqei ilm–
fanda deb biladilar. 
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni oila, jamiyat, davlat oldidagi 
ma’suliyatni anglab yetadigan har tomonlama yetuk shaxsni shakllantiruvchi intelektual va ilmiy 
kuchlarni taraqqiy ettirishdek yuksak maqsadlarni belgilab berdi.
“Oldimizda mustaqil buyuk davlat qurishdek murakkab va sharafli vazifa turgan bir paytda 
ma’naviy qadriyatlarni ahamiyati ming karra ortadi. Nega deganda har qanday ulug‘ maqsadlarga 
yetish, yangi jamiyat, farovon turmush gurish, inson zotiga munosib go‘zal hayot barpo etish 
avvalo shu jamiyat a’zolari bo‘lgan komil odamlarga, barkamol avlodga bog‘liqdir. Shu boisdan 
ham hozirgi kunda xalqimiz, farzandlarimiz iqbolini o‘ylab, qattiq bel bog‘lab mehnat qilayotgan 
bir davrda yashash yanada teran ma’no kasb etadi”, deb bejizga aytilmagan. Bu fikrlardan to‘gri 
xulosa chiqarisni lozim bo‘lgan biz xalq maorifi xodimlari komil va yetuk insonlarni tarbiyalashga 
bor bilimimiz va kuch g‘ayratimiz bilan kirishishimiz kerak.
Ta’lim to‘g‘risidagi qonunni bajarish uchun o‘qituvchilar qator vazifalarni amalga oshirishga 
to‘gri keladi. Bugungi kunda metematika fani o‘qituvchilaridan ham Davlat ta’lim standarti 
talablari asosida ilg‘or pedagogik tehnologiya vazamonaviy dars o‘tish usullaridan foydalangan 
holda o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish talab yetiladi. Darslarni ilg‘or pedagogik tehnologiya 
usullaridan foydalanib, noan’anaviy usullarda tashkil yetish o‘quvchilarni shu fanga qiziqishlarini 
yanada oshiradi. Bunday darslarni tashkil etishning yana bir ahamiyatli jihati shundaki o‘quvchilar 
darsda tinglovchi bo‘lib qolmasdan, balki faol ishtirok etuvchi bo‘ladilar. Ilg‘or pedagogik 
tehnologiyalar ta’lim jarayoninig ta’sirchangligini oshiradi. Men metematika darslarida ko‘proq 
muammoli ta’limni joriy etilishini ma’qul deb bilaman, chunki muammoli ta’lim, o‘quvchilarni 
mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi. O‘quvchilarda bilimga qiziqish va ehtiyojni oshiradi. 
Bilimlarni mustaqil o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish,ko‘nikma va malakalarini 
shakllantiradi. Har bir o‘qituvchi shuni yodda tutishi kerakki, dars o‘quv tarbiya jarayonining asosiy 
formasidir. Bugungi kunning asosiy talabi o‘quvchilsrni mustaqil fikrlashga, erkin so‘zlashga , 
muammolarni mustaqil hal qilishga, ijod qilishga, Ta’lim to‘g‘risidagi qonunni bajarish uchun 
o‘qituvchilar qator vazifalarni amalga oshirishga to‘gri keladi. Muammolarni mustaqil hal qilishga, 
ijod qilishga, hamda o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro hamfikrlilik muhitini yaratishga 
qaratilgandir.
Pedagogik jarayonda do‘stona muhitni yaratish omillaridan biri muammoli ta’limdir. Ushbu 
darslarda quyidagi faoliyatlar olg‘a suriladi:
-muammo har doim o‘quvchining ma’lum bir faoliyatga bo‘lgan qiziqishini orttiradi;
-darsda muammoni hal qilish davomida o‘quvchining muloqotga kirishishi kommunikativ-
muloqot madaniyatini egallashga yordam beradi;
-o‘quvchining o‘z iqtidori, qiziqishi, bilimini va o‘zligini namoyon etishga imkon yaratadi;
-o‘quvshilar ortasida ijodiy muhit tarkib topadi, muammoni hal etishda ijodiy va mustaqil 
faoliyatga ega bo‘ladilar;
-muammoni hal qilish mobaynida musobaqa, raqobat vujudga keladi;
-mavzuga doir bilim, malaka va ko‘nikmalar -mavzuga doir bilim, malaka va ko‘nikmalar 
rivojlanadi.
Muammoli ta’limda darslar orqali quyidagi funksiyalar amalga oshiriladi:

---

486
10
Ta’lim-tarbiya berish.
Shaxsni rivojlantirish.
O‘quvchilarni ijodiy faoliyatga yo‘naltirish.
Bilimlarni nazorat va tahlil qilish.
Boshqa fanlar bilan o‘zaro muloqotni amalga oshirish.
Erkin va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.
Tanlagan kasblariga yo‘naltirish.
O‘quvchilarni muloqot va nutq madaniyatini oshirish.
O‘zaro do‘stona muhitni yaratish.
Muammoli ta’lim darslarda o‘quvchilarning bilim olishida quyidagi talablarga amal qilishi 
kerak:
- muammoli ta’lim darsdagi mavzuning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsad va 
vazifalarini hal qilishga qaratilgan bo‘lishi;
- amaliyotdagi muhim muammolarga bog‘lanib ular dars davomida hal qilinishi yoki uyga 
vazifa qilib mustaqil ish sifatida berilishi mumkin;
- barkamol avlodni tarbiyalash tamoyillari sharqona axloq-odob qoidalariga mos kelishi;
- muammoda mantiqiy ketma-ketlik bo‘lishi;
- ta’lim prinsiplariga amal qilinishi va kam vaqt sarflanishi kerak.
Muammoli ta’limning qiyidagi turlarini keltirish mumkin;
1. Mavzuga doir muammo.
2. Misol va masala yechishdagi muammo.
3. Geometrik yasashga doir muammo.
4. Isbotlashga doir muammo.
5. Tarixiy masalalarni o‘rganishda paydo bo‘ladigan muammo.
Mustaqil O‘zbekistonning ravniqini chuqur va asosli bilimga ega bo‘lgan, ilmiy tafakkuri 
o‘sgan,tadbirkor va ishbilarmon yoshlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu yoshlarni tarbiyalash 
, aqliy imkoniyatini, qobiliyatini,iqtidorini yuzaga chiqarish biz o‘qituvchilarning eng mihim 
vazifamizdir.
Bugungi kunda muallim o‘z fanini chuqur bilishi, doimo izlanishi zarur. Men har bir darsimni 
qiziqarli va zamon talabi asosida o‘tishga harakat qilaman. Maqsadim, kuchli o‘quvchilarga keng 
va mazmunli bilim berish, bo‘shroq o‘quvchilarga esa o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda 
DTS talablari asosidagi bilimlarini o‘zlashtirishdir.
Matematikaning bir bo‘lagi bo‘lgan geometriya fani o‘ziga xos xususiyatlarga egadir.Ta’lim
tizimidaturlixilan’anaviyo‘quvadabiyotlariichidadarsliko‘ziningahamiyatigako‘raalohidao‘rineg
allaydi. CHunki eng samarali va eng ko‘p tarqalgan didaktik manba bo‘lib, ta’lim oluvchilarga 
o‘rganish vositasi sifatida xizmatqiladi. Talablarga mos bo‘lgan darsliklarning yaratish muhim 
masalalardan biridir Elektron o‘quv qo‘llanma - darslikni qisman yoki to‘la o‘rnini bosuvchi, yoki 
to‘ldiruvchi va qo‘llanma sifatida ta’lim muassasalari tomonidan tasdiqlangan elektron maxsulot 
hisoblanadi. Elektron o‘quv adabiyotlari bilim oluvchilarning tasavvurini kengaytirishga, dastlabki 
bilimlarini rivojlantirishga va qo‘shimcha ma’lumotlar bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 
Elektron o‘quv adabiyotlari eng asosiy vakili elektron darslik hisoblanadi. Elektron darslik – 
kompyuter texnologiyasiga asoslangan o‘quv uslubini qo‘llashga, mustaqil ta’lim olishga hamda 
fanga oid o‘quv materiallar, ilmiy ma’lumotlarning har tomonlama samarador o‘zlashtirilishiga 
mo‘ljallangan Elektron topshiriqlar-o‘qituvchiga ta’lim oluvchilarning individul imkoniyatlarini 
hisobga olgan holda mustaqil va nazorat ishlari uchun tartibga keltiradigan topshiriqlar majmuini 
o‘zida aks ettiruvchi axborot manbasining muhim ko‘rinishidir. Yaratilgan topshiriqlar ta’lim olu-
vchilarga an’anaviy «qog‘oz» li va elektron variantlarida tavsiya etilishi mumkin.Mamlakatimiz 
uzluksiz ta’lim tizimiga kirib kelayotgan zamonaviy kompyuterlar asosida ta’lim muassasalarini 
axborotlashtirishga intilish jarayoni ta’limda elektron darsliklarni yaratish uchun yo‘l ochib berdi. 
Elektron darslik va bosma darslik quyidagi umumiy jihatlarga ega: 
- o‘quv materiali bilimlarning ma’lum sohasi bo‘yicha bayon qilinadi; 
- o‘quv materiali fan, texnika, texnologiya va madaniyatning zamonaviy yutuqlari darajasida 
yoritiladi; 
- o‘quv materiali darsliklarda tizimli bayon qilinadi, ya’ni darslikning yaxlitligini ta’minlaydigan, 
ma’noli munosabat va- o‘quv materiali darsliklarda tizimli bayon qilinadi, ya’ni darslikning yax-
litligini ta’minlaydigan, ma’noli munosabat va aloqali ko‘plab elementlardan tashkil topgan butun 

---

487
10
tugallangan asarni o‘zida tasvirlaydi. 
Elektron darslik o‘qituvchilar uchun ham qulay, chunki; 
• ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda asosiy tushuncha va g‘oyalarni tushuntirishga ko‘proq 
vaqt ajratiladi; 
• murakkab hisobli nazorat ishlari kompyuter yordamida tekshiriladi; O‘quvchilar ekran 
kadrlarining almashuvini o‘zlari mustaqil boshqara olishlari, istalgan mavzu yoki ma’lumotlarni, 
tushunchalar, fikrlar, illyustratsiya materiallari va multimediyalarni ekranga chiqarish imkoniga 
ega bo‘lishi kerak. O‘quvchilarga o‘zlarining bilim va ko‘nikmalarini nazorat savollari va testlarga 
javob berib va amaliy mashgulotlarni bajargan holda tekshirib ko‘rishi kabi imkoniyatlar yaratilgan 
bo‘ladi.
Bugungi kunda muallim o‘z fanini chuqur bilishi, doimo izlanishi zarur. Men har bir darsimni 
qiziqarli va zamon talabi asosida o‘tishga harakat qilaman. Maqsadim, kuchli o‘quvchilarga keng 
va mazmunli bilim berish, bo‘shroq o‘quvchilarga esa o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda 
DTS talablari asosidagi bilimlarini o‘zlashtirishdir.
Matematikaning bir bo‘lagi bo‘lgan geometriya fani o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Bu fanni, 
o‘rganish jarayonida, yani teoremalarni isbotlashda,mulohazalarni to‘g‘ri, go‘zal tuzilganligi, 
geometrik shakllarning rang-barang qirralarini o‘rganishda va simmetrik tushunchalarni 
shakllanishi bilan o‘quvchilarni nozik didli, go‘zallikka ehtiyojli, fahm-farosatli qilib tarbiyalaydi. 
Ulug‘ allomalarimiz Al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Ahmad Farg‘oniy, G‘iyosiddin Al Koshiy, 
Umar Hayyom, MirzoUlug‘beklarning matematikaga qo‘shgan hissalarini o‘rgatish, ularni 
vatanparvarlik, milliy iftihor ruhida tarbiyalaydi.
Hozirgi kunda “Matematika fanini o‘qitish samaradorligini oshirishning dolzrab masalalaridan” 
biri, bu muammoli ta’lim orqali o‘quvchilarning mustaqil va erkin fikrlash qobiliyatlarini 
oshirish, mavzuni boshqa fanlarga bog‘lab tushintirish, o‘qitilayotgan fanga bo‘lgan qiziqishlarini 
rivojlantirishdan iboratdir.
Foydalaniladigan adabiyotlar:
1. Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasi. 
Toshkent-«SHark».-2002. 
2. A.A.Abduqodirov, A.X.Pardaev, Masofali o‘qitish nazariyasi va amaliyoti, Monografiya, 
Toshkent: Fan, 2009. 146 b. 
3. M.Aripov va boshqalar, Axborot texnologiyalari, O‘quv qo‘llanma, Toshkent: Noshir, 2009. 
368 b. 
4. D.M.Amirov va boshqalar, Axborot – kommunikatsiya texnologiyalari, Izohli lug‘at, 
Toshkent, 2010.576 b.
5.M.T.Xodjiev, SH.Razzokov. Elektron darsliklarni yaratish tamoyillari, afzalliklari, ularga 
qo‘yiladigan talablar va ishlab chiqish bosqichlari. Buxoro: «Texnotasvir».-2004. 
6. A.A.Abduqodirov, Umumt¬a’lim maktablari uchun elektron darslik yaratishning nazariy 
asoslari//Pedagogik maxorat. – Toshkent, 2003. №2. 
7. Q.T.Olimov. Maxsus fanlar bo‘yicha elektron darsliklarni yaratishning uslubiy asoslari.

---

488