Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар



Download 62,78 Mb.
bet232/250
Sana11.07.2022
Hajmi62,78 Mb.
#775422
1   ...   228   229   230   231   232   233   234   235   ...   250
Bog'liq
Чиникулов Х , Жўлиев А Х Автосохраненный

244-расм. Атлантика океанининг кенгайган ҳолати.
Неоген даврида материкларнинг тарқалиши давом этган. Айниқса Атлантика океани фаол шаклланган (244-расм). Бу океаннинг кейинги 50 млн йилдаги аста-секин кенгайишини ундаги ороллар ёши кўрсатади. Радиогеологик усуллар ёрдамида қуруқликка яқин бўлган оролларнинг ёши океан марказидагиларига нисбатан қадимийроқ эканлиги аниқланган. Масалан, Яшил Бурун, Принсипи, Сан-Томе, Аннобон, Фернанду-ди-Норонья (Шимилий ва Жанубий Американинг шарқий соҳиллари бўйлаб) оролларнинг ёши 120-150 млн йилга тенг. Азор, Биби Елена, Гоф, Найтингейл ва Бермуд ороллари улардан анча ёш -30-20 млн йил. Деярли Антантика океанининг ўқида жойлашган Тристан-да-Кунья, Буве, Ян-Майен оролларининг ёши 10 млн йилдан ортиқ эмас. Оролларнинг ёшини ва улардан материкларгача масофани ҳисобга олиб Африка ва Европанинг Шимолий ва Жанубий Америкадан узоқлашиш тезлигини ҳисоблаб топиш мумкин. Бу тезлик 2-6 см/йилни ташкил этади.
Тетис океанининг ёпилиши. Материкларнинг силжишига, улкан тоғ қамбарларининг вужудга келишига сабабчи бўлган кўламли тектоник жараёнлар сайёрамизнинг кўринишини тубдан ўзгартиради. Янги океанлар (Атлантика, Ҳинд) пайдо бўлади, эскилари эса йўқолиб кетади. Бу борада машҳур Тетис океанининг қисмати эътиборлидир. Бир неча юз миллион йиллар давомида ушбу океан сайёрамиздаги энг улкан океанлардан бири бўлиб келган.
Ёш тоғ ҳосил қилувчи тектоник ҳаракатлар жадаллашган неогенда Тетис океани дастлаб ўлчами бўйича бир-бирига тенг бўлмаган иккита: жанубий ва шимолий денгиз ҳавзаларига ажралиб кетган. Альп тоғларидан Болқон, Қрим, Кавказ орқали Марказий Эрон ва Афғонистонгача чўзилган тор қуруқлик қамбари бу денгизларни ажратиб турган. Анча йирикроқ бўлган жанубий денгиз ҳавзаси Дунё океанига туташиб турган. Шимолий денгиз эса Дунё океанидан ажралиб қолган, тобора ўсиб бораётган тоғлар эса унинг акваторияси қисқариб боришига сабабчи бўлган. Европанинг ички районларидан Кавказолди бўйлаб минглаб километрларгача чўзилган улкан Сармат денгизи – Паратетис вужудга келган. Шарқий Европа платформасининг жанубини ҳам қоплаб олган бу ҳавзада қум-гилли чўкиндилар ва органоген оҳактошлар тўпланган.
Плиоценга келиб Паратетиснинг ўзи давом этаётган тоғ ҳосил қилувчи жараёнлар ва тоғларнинг ўсиши туфайли бир қанча алоҳида ҳавзаларга парчаланиб кетган. Ўсаётган Кавказ ва Копетдоғ тоғлари Паратетис сувининг шимолга сурилишига олиб келган. Кейинчалик, плиоценнинг охирларида ҳозирги Каспийбўйи пасттекислиги денгиз билан қопланган. Бунда очиқ океан билан алоқаси бўлган Тетиснинг жанубий қисми ҳам чекинган.
Вақтлар ўтиши билан Альп, Карпат, Қрим, Кавказ ва Копетдоғ ҳозирги кўринишига эга бўлган. Уларнинг ўлчами катталашиб, ўсиб борган. Бу тоғларни ўраб турган ҳудудлар ҳам кўтарилиб, Тетис океанидан қолган денгизлар акваторияси торойиб боради. Жанубий денгиз ўз орқасида ботиқлик ва кўлларни қолдириб, Ҳинд океанига қўшилиб кетади.
Паратетиснинг парчаланиши туфайли Ўрта ер денгизи, Қора ва Каспий денгизлари бир-биридан ажралиб қолади. Кечки плиоценда Орол денгизи вужудга келган. Бу денгизлар даврий равишда ўзаро туташиб ва ажралиб турган. Бу вақтда Гибралтар, Босфор ва Дарданелла бўғозлари ва Эгей денгизи бўлмаган. Европа баъзи жойларда Африка билан Ўрта ер денгизи орқали бевосита туташиб турган.
Неоген ва антропогенда Қора, Каспий ва Орол денгизлари ўз кўринишларини бир неча бор ўзгартирган.
Антропогенда Ўрта ер ва Қора денгизлар орасидаги алоқа Босфор ва Дарданелла бўғозлари орқали тикланган. Бу алоқа Қора денгизни бутунлай қуриб қолишдан сақлаган. Аксинча Қора денгиз билан Каспий денгизи орасидаги алоқа бутунлай узилган. Ҳозирги вақтда Каспий ва Орол денгизлари аста-секин қуриб бормоқда. Дарёлар келтираётган сувлар буғланишни мувозанатлашга қодир эмас.
Шундай қилиб, неоген-антропогенда Тетис океани парчаланиб, йўқолиб кетган. Қачонлардир Лавросиё ва Гондванани ажратиб турган улкан океаннинг мавжудлигини ушбу қолдиқ денгизларгина эсалатиб туради.

Download 62,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   228   229   230   231   232   233   234   235   ...   250




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish