Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

Марказий туркумдаги вулканлар. Бу эффузив магматизмнинг энг кенг тарқалган туркумидир. Марказий вулканлар доимо бир каналдан отилиб туради. Улар конус шаклида, ёнбағри 30 - 40°ли қияликка эга бўлади (77-расм). Марказий вулкан кратерларининг диаметри кўпинча 500 - 2000 м бўлиб, баъзан 25 - 75 км гача (Африкада), чуқурлиги эса бир неча 100 м га боради.
Ҳозирги вақтда ер шарида ривожланган ҳаракатдаги ва сўнган вулканларнинг кўпчилиги марказий туркумдаги вулканлардир.


10.3. Вулкан маҳсулотлари


Вулкандан отилиб ёки қуюлиб чиқувчи маҳсулотлар физик ва кимёвий хоссаларига қараб газсимон, қаттиқ ва суюқ бўлади.
Газсимон вулкан маҳсулотлари фумароллар ва софионлар бўлиб, вулкан фаолиятида муҳим аҳамиятга эга. Магманинг кристалланиш жараёнида ажралиб чиқувчи газлар босимни критик нуқтагача кўтаради ва атрофга қайноқ суюқ лавнинг бўлакларини сачратиб, портлашга олиб келади. Вулканлар отилишида атмосферада улкан замбруғсимон газ булутлари вужудга келади. 1902 йили Мон-Пеле вулкани отилишида ҳосил бўлган бундай қайноқ булутнинг кул ва газ томчилари Сен-Пьер шаҳрини вайрон қилган ва унинг 28000 аҳолиси қурбон бўлган. Фумаролларнинг қуйидаги турлари ажратилади:

77-расм. Камчаткадаги вулкан конуси. www.phonokamchatka.au

- a) қуруқ – ҳарорати 500ºС га яқин, деярли сув буғлари бўлмайди; хлорли бирикмалар билан тўйинган,

- b) нордон ёки хлор-водород-олтингугуртли – ҳарорати тахминан 300-400ºС,
- c) ишқорли ёки аммиакли – ҳарорати 180ºС дан ортиқ,
d) олтингугуртли ёки сольфатарлар - ҳарорати 100ºС га яқин, асосан сув буғлари ва водородсульфиддан таркиб топган,
- e) карбонат ангидритли ёки моферлар – ҳарорати 100ºС дан паст.
Фумарол газлар таркибида сув буғлари, Н₂, НСl, НF, Н₂S, СО, СО₂ ва озроқ галогенлар бўлади. Фумарол газлар лава ёки пирокласт жинслардан ажралган газлар, атмосфера газлари ва уларнинг лава қопламалари тагидаги органик моддалар билан реакцияга киришишидан ҳосил бўлган газлар аралашмасидан иборат бўлади.
Кўпинча нордон фумарол таркибида сув буғлари билан аралаш хлорид ва сульфат кислотаси учрайди. Уларнинг иссиқлиги 200 - 400°С бўлади. Вулкан конуси кратерида вужудга келган сульфат кислотали кўллар ҳам мавжуд (78-расмлар). Нордон фумаролдан соф олтингутурт ва қизил темир оксиди (гематит) кристаллари чўкмага ўтади (79-расм).