Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

74-расм. Йирик кальдеранинг космосдан кўриниши. www.fototerra.ru
Кальдералар айлана шаклда, четлари асосан тик, ички деворлари вертикал бўлиши мумкин. Кальдераларнинг ўртасида кейин пайдо бўлган ёш конуслари кузатилади.
Баъзи кальдераларнинг диаметри кўплаб километрларга боради, масалан, Аляскадаги Аниакчан вулканининг кальдераси 10 км ни ташкил этади.
Кейинчалик кальдералар сувга тўлиб, йирик кўлга айланади. Бундай кўллардан бири АҚШдаги Крейтер (инглизча Crater Lake, Крейтер кўли) кўли ҳисобланади (75-расм).

75-расм. АҚШ даги крейтер кўли.

Кўл Маунт-Мазам вулканининг бузилганидан сўнг бундан 7700 йил илгари ҳосил бўлган. У кальдерани қисман тўлдирган. Ўлчамлари 8 х 9,6 км, ўртача чуқурлиги 350 м. Максимал чуқурлиги 594 м бўлиб, АҚШдаги кўллар орасида энг чуқури ҳисобланади ва дунёда чуқурлиги бўйича еттинчи ўринни эгаллайди (Байкал - энг чуқур кўл). Кальдеранинг чети океан сатҳидан 2130 - 2440 м баландда жойлашган.


10.2. Вулканизм

Ҳозирги замон тушунчаси бўйича вулканизм магматизмнинг ташқи эффузив шакли деб номланувчи Ер қаъридан магма массасининг ер юзасига қараб ҳаракатланиш жараёни ҳисобланади. Сайёрамизнинг 50 дан 350 км гача етадиган чуқурликларида суюқланган модда – магма ҳосил бўлади. Ер пўстининг бурдаланган ва ер ёриқлар зоналари бўйлаб магма кўтарилиб чиқади ва у ер юзасига лава шаклида қуюлади. Магма лавадан фарқли ўлароқ учувчи компонентларга эга бўлади. Бу газлар ер юзасида босимнинг пастлиги туфайли магмадан ажралиб чиқиб, атмосферага қўшилиб кетади. Магма ер юзасига қуюлганда вулканлар ҳосил бўлади.

Вулканлар уч туркумга: майдонли, ёриқли ва марказий вулканларга ажратилади.
Майдонли туркумидаги вулканлар. Ҳозирги вақтда бундай вулканлар учрамайди ёки улар мавжуд эмас деса бўлади. Бундай вулканлар ер пўсти ҳали унча қалин бўлмаган вақтларда вужудга келган. Бунда жуда катта ҳажмдаги суюқ лавалар ер юзасининг йирик ҳудудларини қоплаган. Майдонли вулканлар архей ва протерозой акронларида ернинг протопўсти ривожланишида катта аҳмиятга эга бўлган.