Mashg’ulot 1 Sana Mavzu

Uyga vazifa berish: Mavzuni o`rganib kelish.Biologiya faniga oid qiziqarli ma’lumotlar topib kelish.
Ko’rildi: _________U. Ortiqov.
Mashg’ulot 12 Sana ________________
Mavzu: Shakli o`zgargan yer osti poyalar.Tugunak.Ildizpoya. Piyozbosh
Mashg’ulotning maqsadi: Shakli o`zgargan yerosti novdalari, tugunak, ildizpoya, piyozbosh va ularning tuzulishini o`rganish.
Foydalanildigan jihozlar: darslik, qo’shimcha adabiyotlar, mavzuga oid rasmlar, kampyuter, slaydlar.
Mashg’ulotning borishi:
Tugunak va ildizpoyalar ham o`simlMaming shakli o`zgargan yer osti novdasidir. Tugunak o`simliklarga hammamizga tanish
bo`lgan kartoshka, shoyigul, batat kabilar, ildizpoyali o`simliklarga esa g`umay, qamish, ajriq, yalpiz, gulsafsar va shirinmiyaga o`xshash turlar kiradi. Ulardan eng ko`p tarqalgani kartoshka bilan tanishamiz. Kartoshkaning tugunaklari uning yer ostidagi organlarida hosil bo`ladi. Demak, kartoshka shakli o`zgargan yer osti novda ekan. U, asosan, yumaloq shaklda bo`lib, o`zida ko`p miqdorda oziq moddalar (ayniqsa kraxmal) saqlaydi, ichki tuzilishi jihatidan novdaga o`xshaydit Tugunaklaridagi chuqurchalarda — ko`zchalarida kurtaklar joylashganligi bilan boshqa yer osti novdalardan farq qiladi.

Kesib ko`rsatilgan bosh piyoz:
1—tub; 2—kurtaklar; 3— sersuv barglar; 4—quruq qobiq; 5— qo`shimcha ildizlar.
Kartoshka tugunagi. Ildizpoyalar: g`umay.
Tugunaklar issiq, sernam sharoitda tez ko`kara boshlaydi.
Tugunakdagi kurtaklardan yangi novda o`sib chiqadi. Kurtaklarning ko`p qismi tugunakning uchiga yaqinroq joylashadi. Shuning uchun kartoshka, odatda, uchki kurtaklardan o`sa boshlaydi.
Agar kartoshka tugunagi kesib ko`rilsa, uning ichki tuzilishi poyanikidan farq qilmasligini ko`rish mumkin.
Kartoshka tugunagida kraxmal borligini aniqlash uchun kesilgan tugunakka bir tomchi kuchsiz yod eritmasi tomizilsa, u asta-sekin ko`karadi. Kraxmal boshqa o`simliklardagi singari barglarda hosil bo`lib, o`sha yerda shakarga aylanadi va po`stloqning elaksimon naychalari orqali tugunakka keladi. Bu yerda u qaytadan kraxmalga aylanadi va to`planadi.
Bahorda kartoshka tugunaklari yerga ekilganda ulardagi kraxmal qaytadan shakarga aylanadi. Ularning kurtaklari ana shu shakar eritmasi bilan oziqlanadi va o`sadi.
So`nggi yillarda kartoshkani ko`zchalaridan ekib hosil olishga katta e'tibor berilmoqda.
Kartoshkaning inson hayotidagi roli benihoya katta, u asosan oziq-ovqat sifatida ishlatiladi.
Ildizpoya. Ildizpoyalarda qoshimcha ildiz, shakli o`zgargan barg va kurtaklar bo`ladi. Bu kurtaklardan qulay sharoitda yangi yer usti poya o`sib chiqadi. Bunday o`simliklarni ariq bo`ylarida, zax yerlarda, o`simliklar orasida, xususan, paxtazorlarda ko`plab uchratish mumkin.
Ildizpoyalarda ham kraxmal va boshqa oziq moddalar to`planadi. Ildizpoyali o`simliklardan g`umay bilan tanishamiz (43-rasm). U ko`p yillik yog`on ildizpoyali o`t. Poyasi 50—150 sm balandlikda. Barglari qalami nashtarsimon. Ildizpoyasi va urug`idan ko`payadi. G`umay sug`oriladigan ekinlarga katta zarar keltiradigan o`simliklardan hisoblanadi. Uni yo`qotish uchun kuzda yerni chuqur xaydab, ildizpoyani terib tashlash kabi choralar ko`riladi.
Ildizpoya o`simlikning vegetativ ko`payishi uchun xizmat qiladi.
Ildizpoyalarda ham ko`p miqdorda oziq moddalar to`planadi.
Shuni ham aytish kerakki, ildizpoyada novdaga xos qo`shimcha ildizlar, shakli o`zgargan barg va kurtaklar bo`ladi.
Shunday qilib, tugunak va ildizpoya yer osti novdalari shaklining o`zgarishidan hosil bo`ladi.