Masafalari raajmuidan bahs etadi

DETOPONIMIZATSIYA
Har qanday tilning so’z zahirasi bir qancha manbalar hisobiga boyib boradi. Ana shunday manbalardan biri toponimiya, ya'ni geog-rafik nomlardir Toponimlarning leksikaning boshqa turlariga o’tishi ya'ni atoqli (isnvfamiliyalarga) yoki turdosh otlarga aylanishi detoponi-mizatsiya (toponimlikdan voz kechish) deyiladi. Toponimlarga nom bergan so’zlar inson faoliyatining barcha sohalarini (fan, texnika, san'at, adabiyot, iqtisodiyot, kundalik hayot sohalarini), tevarak-atrofdagi narsalar hamda hodisa-voqealarni qamrab olgan. Bunday so’zlar minerallar va tog’ jinslarining, kimyoviy elementlarning, o’simlikiar va hayvonlarning, kiyim-kechak, asbob-uskunalarning, kasalliklarning, tarixiy voqelarning nomlari bo’lishi mumkin.

2		Xb o	O
	e	£	._
n	n U	o s	^s o
•d		ed	a

•n O

■= CT ^¹
-^ x» ca


5a
=8


C '3


CQ ftS 3



c
nj
1
.9
_s

_I

_I
N
•d
8
5 c

S

S
^|1

b»
c c
^{I i}
_{1 ¥'}
iv 3
■i
N G
2P d X _ -^ o-
2 S
O C3
H 3


—! O
5 g^
ra w g

cd O (50
^ S 2

S
_iil
‘7? c3 cd
QJ

_I

^

₁

J2 cd 11

cfl X!

S cd
2 ^

_jl
c
_s-

_ffl
111?!
bj w3 5


x


_rfli

Labmdor — zebu-ziynat buyumlari yasashga ishlatiladigan min-eral. Shimoliy Amerikadagi Labrador yarim oroli nomidan.
Magnezit — mineral, Gretsiyadagi Magneziya viloyati asosida nom-langan.
Sibirit — qizil rangli qimmatli tosh (Sibir).
Sienit - donador otqindi tog’ jinsi. Misrdagi Asvon shahrining qadimiy nomi.
Sudanka — boshoqdoshlar oilasidan bo’lgan bir yillik o’t o’simligi. Sharqiy Afrikadagi Sudan mamlakati nomidan kelib chiqqan.
Qrimsag’iz — kauchukli o’simlik. Qrim yarim oroli nomidan.
Qirmiska ~ uzum navi. Qrim yarim oroli nomidan (ruschasi-krumskiy).

.

It nomlari

Yerning geologik davrlari nomlari
Devon — paleozoy erasining to’rtinchi davri. Angliyadagi Devon grafligi nomidan kelib chiqqan.
Kembriy — paleozoy erasining birinchi davri (Buyuk Britaniya-ning ma'muriy-siyosiy qismi Uelsning Kambriya degan qadimiy no-midan).
Perm — paleozoy erasining oxirgi davri (Rossiyadagi Perrn shahri).
Yura — mezozoy erasining ikkinchi davri. Shveytsariya va Fransiya-dagi Yura tog’lari nomidan.
Kimyoviy elementlar va buyumlar
Ameritsiy — kimyoviy element. Kashf qilingan joyi (Amerika) nomidan.
Galliy — kimyoviy element. Fransiyaning qadimiy atamasi — Galiiy bo’lgan.
Yevropiy — noyob kimyoviy element (Yevropa qifasi).
Kaliforniy — sun'iy yo'1 bilan hosil qilingan kimyoviy element (AQShdagi shtat nomi).
Skandiy — noyob metall (Skandinaviya yarim oroli).
Fransiy ~ radioaktiv kimyoviy dement (Fransiya Respublikasi).
o’simlik nomlari

Kashtan — qora qayinlar oilasidan bo’Igan daraxt (Kichik Osiy-odagi Kastana shahri nomidan).
Kofe (arabchasi qahva) — Afrikadagi Kaffa viloyati nomi (Efiopiya).
Maxorka — jo’n tamaki. Niderlandiyadagi Amersfort shahri nomi-dan olingan.
Nyufaundlend — uzun junli yirik it. Shimoliy Amerikadagi Nyu-faundlend oroli nomidan.
Senbernar — yirik it. Shveytsariyadagi Senbernar monastiri no-midan.
Spanieli — ovchi itlar zoti. Ispaniya mamlakati nomi asosida kelib
chiqqan.


Gazlama nomlari
Jerse yoki jersi — ipak vajunli trikotaj gazlama. Fransiyaning Normandiya viloyati yaqinidagi Jersi oroli nomidan.
Muslin — nafis gazlama. Iroqning Mosul shahri nomidan. Tyul — pardabop gazlama. Fransiyaning Tyul shahri nomidan.
Bu ro’yxatnini yana davom ettirish mumkin. Masalan, har xil ovqatlar {mayonez — Monarxa oroli poytaxti Maon shahri nomidan, plombir — Fransiyaning Plombir shahri nomidan), ichimliklar (bor-do, kagor — Fransiyaning shaharlari), portveyn — Portugaliyaning Oporto shahri), xeres - Ispaniyadagi shahar, shampun — Fransiya viloyati, borjomi — Gruziyadagi kurort nomi, ycssentuki - Shimoliy Kavkazdagi shahar nomi), kiyim-kechaklar (bolonya- Italiyadagi shahar, gamashi — Liviyadagi Gadamesh shahri, qorako’l — Buxoro viloyatidagi joy nomi).
Toponimlar bilan atalgan ismlar va nisbalar
Joy nomlari eponim bo’lib xizmat qilgan, ya'ni toponimlardan nom olgan so’zlar inson faoliyatining barcha sohalarini va tevarak-atrofdagi xilma-xil narsa-hodisalarni qamrab olganini ko’rdik.
Kishilarning ism va familiyalari ham bundan mustasno emas. o’rta

Osiyoda, jumladan o’zbekistonda farzandlarni joy nomlari bilan atash qadimdan rasm bo’lgan. Ko’pincha bola aytaylik, boshqa bir mashhur muzofotda, shaharda tug’ilsa o’sha joy nomi ism bo’lib qilgan. Buxorboy, Toshkanboy, Qo’qonboy, Sayramboy ismlari ana shular jumlasidandir (biroq Qarshiboy ismi bundan mustasno, bola tug’ilayotganda teskari kelib qolsa, Qarshiboy deb ism olgan). Bunday ismlarda o’sha joy nomining imlosiga amal qilinmagan, Buxoroboy, Toshkentboy deb talaffuz qilinmagan. Qo’qon qadimda Xuqand, Xuvaqand deb atalgan. Shuning uchun ham, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida chet elga ketib qolgan o’zbeklar uchun chiqariladigan gazetaterda u shahar hozir ham Xuqand deb yoziladi.
Toponimlardan nom olgan tsmlar ko’p emas, biroq joy nom-larini o’zlariga nisba, ya'ni nisbiy familiya qilib olgan mashhur kishi-lar tarixda juda ko’p bo’lgan.
Shu narsa xarakteriki, o’rta Osiyoda, jumladan o’zbekistonda joylarni ma'lum va mashhur shaxslaming nomlari bilan atash rasm bo’lmagan.
Kishilar hammaga tanilib, xususan qo’liga qalam olib yuksak ijod sohibi bo’lgandan keyin o’zlari tug’ilib o’sgan shaharlar, viloyatlar nomlarini o’zlariga nisba, ya'ni nisbiy familiya qilib olganlar. Tarixda Andijoniy, Buxoriy, Nomongonty, Samarqandiy, Termiziy, Toshkandiy_r Xorazmiy singari ko’plab altomalar o’tgan.
Hozirgi davrda kishilar familiyasiz bo’lishi mumkin emas. Ilgari zamonlarda esa odamlar kam bo’igan. Buning ustiga ularning laqabi, taxallusi, xususan qaysi urug’dan ekanligi familiya vazifasini o’tagan. Buni «Boburnoma» kabi tarixiy asariarda uchratish mumkin. Masa-lan_f biron shaxsning nomi yoniga «nayman», «qovchin», «minglig’» deb yozib qo’yilgan-

II-bob. HUDUDIY TOPONIMIYA


o’zbekiston Respublikasi mustaqil, yaxlit bir mamlakat. Lekin uning ayrim mintaqalari o’zaro nimalari bilandir boshqalaridan farq qiladi. Har qanday kattaroq xududning mahalliy xususiyatlari bo’ladi. Har bir mintaqa o’zining tabiiy sharoiti, iqtsodiyoti, geografik atamalari bilan ozmi ko’pmi tafovut qiladi, aholining tili va shevalari, et-nografiyasi ham o’zgacharoq bo’lishi mumkin.
Masalan, Xorazmda katta kanal, ba'zan daryo arna (Qashqadar-yoda — anna) deyiladi. Jizzax viloyatida arna deganda «jar» tushuniladi. Jilovchi shevalarning vakillari tog" so’zini tov shaklida talaffuz qiladi-lar. Farg’onada tepa o’rniga teva, jo’xari o’rniga juvori, chiltaki o’riniga chilgi, olcha o’miga otvoli (Zarafshon vodiysida — chiya), mo’myo so’zini Qashqadaryo, Zomin, Baxmal tumanlarida mumilay, Jizzax va Samarqand viloyatlarining bir qancha xudularida kuz (kuzgi) o’rniga tiramo (tiramoyi) deyishadi. (tojikcha tiramoh «kuz»). «Tor dara» Jiz-zax, Samarqand viloyatlarida, Afg’onistonda, Erortda tangi (forscha-tojikcha tang «kambar, ensiz»), Qashqadaryo viloyatida esa shu ma'noda qapchig’ay (mo’g’ulcha xavtsagay «tor dam») deyilada.
Uy, qishloq, shahar ma'nolaridagi sug’dcha kat atamasi turli joylarda kat, kent, kend, kos, kash, qat, qand shakllarida ko’plab toponimlar hosil qilgan. Ayniqsa urug'- aymoq nomlari respublikaning turli joylarida xilma-xil fonetik variantlarda etnotoponimlar shaklida uchraydi: ArgHn-Arg’un, Achamayli-Ochamayli, Misit-Mesit-Masit, Mirishkor-Murushkor-Merishkor, SanchiqU-Chanchiqli-Chanchiqul, Chig’atoy-Chig’atoy kabi.
Bumisollar shuni ko’rsatadiki, har bir yirikroq ma'muriy va tabiiy — geografik hududlarning toponimik materiallari boshqalarni-kidan har holda tafovut qiladi.
Ana shuni inobatga olib mazkur bobda, Toshkent shahri, barcha viloyatlar va Qoraqalpog’iston Respublikasi geografik nomlarining o’ziga xos belgilari ko’rsatildi, shu hudud uchun xos bo’lgan atamalar va etnonimlar tilga olindi.