Ma’ruzalar matni mavzu: O’zbek xalq musiqasi janrlari

2. Jarang torli urma asboblar

CHang urma torli chog’u asboblaridan bo’lib, shaklan va tovush chiqarish jihatidan belorus tsimabaliga o’xshab ketadi. Bu asbob hamma yo’naluvchi xromatik tovushlari bilan birga uch oktava oralig’iga ega. Diapazoni “solь” kichik oktavadan “fa” uchinchi oktavagacha.

3.Chertib va tirnab chalinadigan cholg’u asboblari.

Bu asboblar guruhiga qashqar rubobi, afg’on rubobi, tanbur, dutorlar kiradi.

Qashqar rubobi – rubob simlarining soni beshta. Birinchi va ikkinchi torli juft simdan, uchinchi tori paydan yasalgan. Diapazoni “lya” uchinchi oktavagacha. Rubob uch oktava tovushlar oralig’iga ega. Rubobning birinchi tori “lya” (birinchi oktava) tovushiga, ikkinchi tori “mi” (birinchi oktava) tovushiga va uchinchi tori “si” (kichik oktava) tovushiga sozlanadi.
Afg’on rubobi – (Buxoro yoki tojik rubob deb ham yuritiladi) o’ziga xos shaklga ega bo’lib, chertib chalinadigan noxunli cholg’u asbobidir. Ayg’on rubobi 5 ta chalinadigan asosiy pay tor (1-2-3-4 qo’sh torlar) hamda yon quloq (go’shak)larga tortiladigan 10–11 ta sim torlarga ega. Diapazoni “si” kichik oktavadan “do” ikkinchi oktavagacha. Ikki oktavani o’z ichiga oladi.
Tanbur – o’zbek, tojik va uyg’ur xalqlarining qadimiy cholg’u asbobi hisoblanadi. U metalldan yasalgan, o’ng qo’lning ko’rsatkich barmog’iga kiyiladigan noxun vositasida chalinadi. CHalinadigan asosiy kuychan tor birinchisi bo’lib, ijrochi ahyon – ahyonda qolgan torlarga ham noxun tekkizib, hamohang sadolar hosil qiladi.
Tanbur simlarining soni uchta. U kvarta kvitaga sozanadi. Diapazoni: “solь” kichik oktavadan “solь” ikkinchi oktavagacha yoki “lya” kichik oktavadan “lya” ikkinchi oktavagachadir. Tanbur uch oktava oralig’idagi diotonik tovushqatorni hosil qiladi. Tanburning turlari har xil. Diapazoni yozilgandan ko’ra bir oktava past tovush beradi.
Dutor – mayin hamda mungli sadolarga boy tovushga ega. Dutorning ikkita ipak tori kvarta, kvinta yoki unison (oktava) ga sozlanadi. Dutor ishatiladigan shtrixlarga boyligi, o’ng qo’l barmoqlari hamda panjani ishlatishdagi uslublarning rang-barangligi bilan ajralib turadi. Diapazoni: “re” birinchi oktavadan “si” ikkinchi oktavagacha yoki “mi” birinchi oktavadan “lya” ikkinchi oktavagacha. Dutorning diapazoni yozilgandan ko’ra bir oktava pas tovush beradi.