Ma’ruzalar matni mavzu: O’zbek xalq musiqasi janrlari

2. Ansamblli xalfalar lapar, yalla, o’zlari ijod qilgan qo’shiqlar hamda doston qo’shiqlarini doyra, garmon jo’rligida kuylaydilar (ustoz ijrochilar Ojiza, Nazira Sobirova, Onajon Safarova, Bibi SHoira va boshk)
Farg’ona-Toshkent musiqa uslubida lapar, yalla, ashula, qo’shiq, terma marosim qo’shiqlari va katta ashula keng o’rin egallagan.
Xotin-qizlar ijrochiligida marosim qo’shiqlari «Yor-yor», «Kelin salom», lapar, yalla aytimlarini doyra, dutor, cholg’u ansamblida kuylash keng tus olgan (ustoz ijrochilardan Raxima MaZoxidova).
Farg’ona-Toshkent musiqa uslubida bolalar folьklori ham asosiy o’rinni egallaydi. Bu o’rinda «Boychechak», «Yomg’ir yog’aloq», «Laylak keldi», «Oftob chikdi olamga», «CHuchvara qaynadi» misol bula oladi.
Farg’ona-Toshkent musiqa uslubida keng tarkalgan katta ashula-bu yirik xajmli ashula bo’lib, uning kuy ohanglari keng nafasli xofizlar ijrosi uchun muljallangandir. Katta ashulani, odatda, ashulachi xofiz yoki 2-4 hamnafas ashulachi-xofizlar aytadilar. Bunda jo’rnavoz cholg’ular qo’llanilmaydi. Katta ashulalarda Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy, Mukimiy, Furkat kabi mumtoz shoirlarning falsafiy, pand-nasixat va boshqa mavzulardagi she’riy namunalari kullaniladi.
Katta ashulalar ikki, ikki yarim oktava oralig’ida bo’lgan rivojlangan kuylarga ega bo’lib, erkin ritm- o’lchov asosida kuylanadi. Bu ashulalarning «Patnusaki ashula» yoki «likobi ashula» deyilishining sababi ashulachi—xofizlar ijro paytida qo’llarida patnis likob (talinka) ushlab turganliklaridandir.
Boltaboy Rajabov, Hamrokul kori, Muhammad bobo Saggorov, Akbar kori Xaydarov, Erka kori Harimov, Jo’raxon Sultonov, Ma’murjon O’zokov, Berkinboy Fayziev kabi xofizlar katta ashulalarning maxoratli ijrochilari edilar. Bu san’atkorlar kuylagan «Ko’p erdi», «Bir kelsun», «Ey dilbari jononim», «Adash ganman», «Do’stlar», «Yovvoyi chorgox», «Bu gulshan soz etgali keldik» singari katta ashulalar xalqimiz orasida yaxshi ma’lumdir.
SHuni ham aytish kerakki, so’nggi yillar davomida katta ashulalarni cholg’ular jo’rligida ijro etish amaliyoti ham qo’llana boshlandi. Bu borada, masalan. «Mehnat axli», «Ey dilbari jononim», «O’zbekiston» nomli katta ashulalarni misol keltirish mumkin. SHu bilan birga, katta ashulalarni aloxida cholg’uda, masalan, nayda ijro etish an’anasi ham yuzaga keldi. Bu o’rinda Ismoil naychi, Abdukodir naychi va Saidjon Kalonovlardek maxoratli naychilarimizning xizmatlari kattadir.
Katta ashula asosan Farg’ona vodiysida, qisman Toshkentda aytilib kelinadi. Xalq hayotining tarixiy sharoiti natijasi hisoblangan barcha maxalliy uslublarda o’zbek xalq musiqasining umummilliy belgilari yorqin ifodalangan.
Bu belgilar, yukorida ta’kidlanganidek, o’zbek xalqining, keyingi davrda tugal tus olgan o’zbek millatining shakllanish jarayonida, turli maxalliy uslublarning umummilliy madaniyatiga chatishib ketishi natijasida vujudga keldi.