Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Ko’llar morfologiyasi va morfometriyasi
Ko’llarning suv yuzasi maydoni, uni chegaralab turgan qirg’oq chizig’i va ko’l kosasining shakllari ko’llar morfologiyasini ifodalaydi. Yer yuzasida barcha morfologik belgilari bo’yicha aynan o’xshash bo’lgan ko’llarni topish ancha murakkab vazifa hisoblanadi. Ko’llar shakli, o’lchamlarining sonli qiymatlarda ifodalanishi ko’llar morfometriyasi deb yuritiladi.
Ko’llarning shakl va o’lchamlari, ya’ni morfometrik ko’rsatkichlarini aniqlash uchun ularning izobatlarda ifodalangan tegishli masshtabdagi plani bo’lishi kerak. Suv havzalarida, jumladan, okeanlar, dengizlar, ko’llar va daryolarda bir xil chuqurlikka ega bo’lgan nuqtalarni tutashtiradigan chiziqlar izobatlar deb nomlanadi. Ko’llarning izobatlarda ifodalangan plani ko’l yuzasini s’yomka qilish va ko’lda bajarilgan chuqurlik o’lchash ishlari ma’lumotlari asosida chiziladi.
Ko’llarning morfometrik ko’rsatkichlarini ikkita, ya’ni suv yuzasi va ko’l kosasi guruhlariga bo’lib o’rganamiz.
I. Ko’llar suv yuzalarining shakl va o’lchamlari ko’lning suv yuzasi, uning maydoni, uzunligi, kengligi, qirg’oq chizig’i va izobatlar uzunliklari, ularning egri-bugriligi kabi ko’rsatkichlar orqali ifodalanadi.
Ko’l yuzasi maydoni "0" izobat, ya’ni qirg’oq chizig’i bilan chegaralanadi. Bu ko’rsatkich orollar maydonini qo’shib yoki ularni hisobga olmay aniqlanishi mumkin.
Ko’lning uzunligi (L_k), suv yuzasining asosiy o’lcham ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Ko’lning kengligi (V_k) turli hisoblashlarda yoki ma’lum ko’llar guruhini o’zaro solishtirish maqsadida aniqlanadi. Ko’llarning eng katta kengligi va o’rtacha kengligi sonli qiymatlari bo’yicha bir­biridan farq qiladi.
Ko’lning qirg’oq chizig’i uzunligi (l₀) qirg’oqlarni chegaralab turgan "0" izobat uzunligi bo’yicha aniqlanadi. Ko’lning qirg’oq chizig’i egri­bugriligi tegishli koeffitsient - K_E bilan ifodalanadi. Bu koeffitsient qirg’oq chizig’i qiyofasining sonli ko’rsatkichi bo’lib, quyidagicha aniqlanadi:

II. Ko’llar kosalarining shakl va o’lchamlari ko’l hajmi, ya’ni ko’l kosasining suv sig’imi, ko’lning chuqurligi, ko’l tubi nishabligi kabi ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. Bu ko’rsatkichlarni aniqlash katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
Ko’l hajmi (V_k) ko’lda mavjud bo’lgan suv hajmidir. Uning qiymati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

bu yerda: Δh -izobatlar farqi; h^`-eng quyi izobat bilan eng katta chuqurlik orasidagi farq; i=0,1,...,nbo’lib, izobatlar sonini ifodalaydi; f_i,f_i+1,...,f_n -izobatlar bilan chegaralangan maydonlar.