Ma’ruza: Qadimgi Yunoniston. Mavzuni o‘rganishdan maqsad

Arxaik davr boshlarida Attika. 
O‘rta Yunonistonning janubiy-sharqiy 
viloyatlaridan biri, markazi Afina bo‘lgan Attika misolida yunon polisining 
shakllanishini atroflicha ko‘rish mumkin. Yunonistonning markaziy viloyatlaridan biri 
bo‘lgan Attikaning maydoni 2250 km kv bo‘lib, maydoni bo‘yicha Spartadan keyingi 
o‘rinda turgan. Barcha tomonlari dengiz va tog‘lar bilan o‘ralgan Attika dehqonchilik 
uchun noqulay bo‘lib, unumdor yer kam bo‘lgan. Kumush konlari, marmarning mo‘l-
ko‘lligi savdo-hunarmandchilikning ilk taraqqiyotiga yordam berdi. Qulay dengiz 
gavanlari dengizchilikning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Dastlab Attika aholisi kichik 
qishloqlarda yashagan. Keyinchalik esa ular qoyatosh bag‘rida joylashgan Afina 
akropoli markazi bo‘lgan shahar atrofida birlashdilar. 
Attikaning qadimgi aholisi bo‘lgan ioniylar va pelasglarga doriylarning ko‘chishi 
ta’sir qilmadi. Attika doriylar hujumini qaytardi. Attikada doriylar Peloponnesdan 
haydab yuborgan axeylarning bir qismi panoh topdi. Attikada yunon tilining ioniy 
shevasida so‘zlashadigan qabilalar guruhi to‘rt urug‘ yoki qabila (fil)ga bo‘lingan edi. 
Har bir fil bir necha o‘nlab urug‘lardan iborat bo‘lgan uch fratriyaga bo‘lingan. Gomer 
davrida Attika aholisini urug‘ zodagonlaridan chiqqan yo‘lboshchi basileylar 
boshqargan. Basileylar oliy hukmdor, sudya, kohin va harbiy boshliq vazifasini 
bajarganlar. Boshqa yunon polislarida bo‘lganidek, basileylar huzurida Afinada 
oqsoqollar kengashi – areopag bor edi. Afsonalarga ko‘ra, Afina aholisini birlashtirgan 
afsonaviy Tersiy aholini uch guruhga bo‘ladi: yer egalari – yevpatridlar, dehqonlar – 
geomorlar va hunarmandlar – demiurglar.
Attika viloyati 12 alohida hudud – qabila okruglariga bo‘lingan. Ularning 
markazlari Afina, Torika, Marafon, Afidna bo‘lgan. Mil.avv. VIII asr davomida 
xo‘jalik va xususiy mulkchilikning rivojlanishi natijasida yevpatridlar basileylarning 
huquqini asta-sekin cheklay boshladilar. Ular o‘zlarining ichidan arxontlar 
(oqsoqollar)ni saylay boshlaydilar. Basileylarning boshqaruv vakolatlari harbiy 
arxont(boshliq, sudya)ga o‘ta boshladi. Natijada basileylarga faqat kohinlik vazifasi 
qoldi va u saylana boshlandi. Shunday qilib, Afinada hokimiyatni yevpatridlar 
orasidan har yili saylanadigan 9 arxont boshqara boshladi. Ularning o‘rtasida ijroiya, 
harbiy va sud hokimiyati taqsimlangan edi.
Yil davomida arxont vazifasini bajargan yevpatridlar o‘z o‘rinlarini yangi 
saylanganlarga bo‘shatib berib, o‘zlari areopagning umrbod a’zolari bo‘lib qolar 

---

edilar. Areopag mil.avv. VIII–VII asrlarda eng obro‘li hokimiyat organi bo‘lgan. 
Yevpatridlar kolonizatsiya va dengiz savdosida faol qatnashdilar.
Mil.avv. VIII asrdan qishloq jamoalarida yer oilalarga bo‘lib berildi. Yer xususiy 
mulkka aylanib, asosan mayda dehqon xo‘jaligi paydo bo‘ldi. G‘allachilik, 
uzumchilik, zaytun daraxtlarini ekish dehqon xo‘jaligining asosoiy mashg‘uloti bo‘ldi. 
Asta-sekin ishbilarmon dehqonlar, urug‘ oqsoqollari mayda dehqonlarning yerlarini 
turli yo‘llar bilan bosib ola boshladilar. Qarzga botgan kambag‘al dehqonlar yerlaridan 
ajralib, qarzlari uchun qullikka tushib qoldilar. Yeri bo‘lmagan yoki yeridan ajralgan 
bir qism dehqonlar hunarmandchilik bilan shug‘ullandilar. Kulolchilik sohasi, metallga 
ishlov berish, qayiq yasash va boshqa sohalar rivojlandi. Ikki-uch kishi ishlaydigan 
hunarmandchilik ustaxonalari paydo bo‘ldi. Bu ustaxonalarning barchasi katta-kichik 
shaharlarda to‘plandi, ichki va tashqi savdo rivojlandi. 
Savdo, hunarmandchilik bilan shug‘ullanadigan aholi orasida ham tabaqalanish 
kuchayib, boy, o‘rta va mayda savdogar, hunarmandga ajraldi. Dehqonlar, hunarmand-
savdogarlar yollanib ishlaydigan demos (xalq) aholining asosoiy qismini tashkil qildi. 
Demos ichidan boy dehqonlar, boy tadbirkor hunarmand-savdogarlar, kema egalari 
ajralib chiqdi. Dastlab polislarda hokimiyatni egallab olgan katta yer egalari – zodagon 
evpatridlar o‘z mavqelarini yo‘qota boshladilar. Yunon polislarida mil.avv. VII asrda 
o‘tkazilgan harbiy islohotlar natijasida zodagonlarning jang aravalari va otliq qism 
o‘rniga polisning o‘ziga tog‘ aholisi demosdan shakllantiriladigan og‘ir qurollangan 
piyoda goplitlar paydo bo‘ldi. Natijada zodagonlar polisning harbiy tashkilotida 
o‘zlarining avvalgi imtiyozli mavqelaridan mahrum bo‘ldilar. Endilikda demos boy 
yunon polis-davlatlarining iqtisodiy-siyosiy hayotida muhim o‘rinni egallay boshladi. 
Bu yangi qatlam hokimiyatni bosib olgan urug‘ zodagonlari bilan hokimiyat uchun 
kurashga kirishdi.
Tovar ishlab chiqarish, savdo, hunarmandchilik tez rivojlanishi natijasida Attikada 
demos o‘z haq-huquqi uchun harakatga keldi. Attikada dehqonlarni qarzga botish 
jarayoni kuchayib ketdi va natijada qarzi uchun qul qilish odatdagi holga aylanib qoldi. 
Mil.avv. VII asrning ikkinchi yarmida Attikada ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskinlashib 
ketdi. Mil.avv. VII asrning 30-yillarida zodagon Kilon hokimiyatni bosib olishga 
urunib ko‘rdi. Arxont Drakont tomonidan 622-yilda og‘zaki qonunchilikning yozma 
to‘plamga keltirilishi urug‘ zodagonlarining hokimiyatini zaiflashtirdi. Drakont 
qonunlari bilan urug‘chilikning qoldig‘i bo‘lgan xun olish taqiqlandi. Jazolash 
funksiyasi areopagga berildi. Drakont qonunlari shafqatsiz bo‘lib, o‘g‘rilik jinoyati 
uchun o‘lim jazosi belgilangan. Mehnat qilmagan fuqarolar jazolanar edi.