Маъруза o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

SIRT-AKTIV MODDALARNING TURLARI

Barcha sirt-aktiv moddalar suvdagi eritmalarda dissotsiyalanish qobiliyatiga qarab ionogen va noionogen sirt-aktiv moddalarga bo’linadi.

Ionogen sirt - aktiv moddalar.

Kation Anion Amfoter

sirt-aktiv modda. sirt-aktiv (amfolit)
modda. sirt-aktiv
modda
Kation sirt-aktiv moddalar.
Kation sirt-aktiv moddalar suvda dissotsiyalansa sirt-aktiv kationlar hosil bo’ladi. Bularga birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi, alifatik va aromatik aminlarning tuzlari, alkilga almashingan ammoniy asoslarning tuzlari kiradi. Musbat zaryadli zarrachalarga ega bo’lgan dispers sistemalar hosil qilishda ham kation sirt-aktiv moddalardan ko’p foydalaniladi.
Ular yaxshi flokulyant-koagulyant sifatida suvni tozalash va qurilish ishlarida qo’llaniladi.
Anion sirt-aktiv moddalar.
Ular dissotsiyatsiyaga uchraganda sirt-aktiv anionlar hosil qiladi. Ularga karbon kislotalari va ularning tuzlari, (chunonchi S₁₇H₃₅COONa - natriy steorat (sovun), C₁₇H₃₅COONa - natriy oleat, C₁₅H₃₁COONa - natriy palmitat), alkilsulfatlar (alkilsul’fat kislota tuzlari) - ROSO₂OMe, alkilarisulfatlar - RArSO₂OMe, fosfatlar, tiofosfatlar va boshqalar kiradi.
Xozirgi vaqtda, tarkibida S₁₀ dan S₁₇ gacha uglerod atomlari bo’lgan sintetik yog’ kislotalarining tuzlari xo’jalikda qo’p ishlatilmoqda. Ular o’simlik va xayvonlardan olinadigan organik yog’ kislotalarining o’rnini bosmoqda.
Yana keyingi paytlarda paxta moyidan chiqadigan chiqindi hisoblan­gan difillangan yog’ kislotalari ham ko’p ishlatilmoqda.

Amfoter sirt-aktiv moddalar.
Bu moddalar tarkibida ikkita funktsional gruppalar bo’lib, ulardan biri kislota, ikkinchisi asos xarakteriga ega. Shuning uchun tarkibida karboksil va amin gruppalari bo’lgan moddalar amfoter sirt-aktiv moddalar jumlasiga kiradi. Ular muxitning rN qiymatiga qarab kation sirt-aktivlik yoki anion sirt-aktivlik namoyon qiladi:

RNH(CH₂)_hCOO^- RNH (CH₂)_nCOOH RNH₂(CH₂)_nCOOH^

anion ishqoriy amfoter kislotali kation
aktiv muhitda sirt-aktiv muhitda aktiv
modda

Demak, muxitning xolatiga qarab (rN ga) sirt-aktiv moddalar anion aktiv yoki kation aktiv bo’lishi mumkin. Masalan, agar muxit kislotali bo’lsa (rN7) kationaktiv bo’ladi, agar asosli bo’lsa (rN7) anion aktiv bo’ladi.