Маъруза o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

MA’RUZA №27.
SIRT-AKTIV MODDALAR.
SIRT-AKTIV MODDALARNING UMUMIY XARAKTERISTIKASI.

REJA:

1. 
   Kation, anion va noionogen sirt aktiv moddalar.
   
2. 
   Sirt-aktiv moddalarning mitsellyar eritmalari.
   
3. 
   Mitsella hosil qilishning kritik kontsentratsiyasi.
   
4. 
   Solyubilizatsiya.
   

Sirt-aktiv moddalar deb biz sirt taranglikni kamaytiruvchi moddalarga aytamiz.

Biz oldin ko’rganimizdek Gibbs taklif qilgan tenglamada:
dagi « »ni akademik Rebinder “sirt-aktivlik” deb atagan edi. Bu tenglamadagi G-moddaning sirtdagi kontsentratsiyasi uning xajmiy kontsentratsiyasidan qancha ortiq ekanligini ko’rsatadi va u “ortiqcha miqdor” yoki “Gibbs adsorbatsiyasi” deyiladi. S - moddaning xajmiy kontsentratsiyasi.
Sir-aktivlik ni biz grafik yo’li bilan aniqlashimiz mumkin. Buning uchun grafik chizib abstsissalar o’qiga kontsentratsiya “S” ni, ordinatalar o’qiga sirt taranglik “ “ning qiymatlarini qo’yib  - S diagrammasi tuziladi.  - S chizig’iga izotermaning boshlanishidan urunma o’tkazilib uni ordinata chizig’i bilan kesishguncha davom ettiriladi. Kesishgan joydagi urunma bilan ordinatalar chizig’ining orasidagi burchakning tangensi olinadi.




C

rasm. Sirt-aktiv moddaning xajmiy kontsentratsiyasi bilan uning sirt tarangligi orasidagi bog’lanish.
Bu erda g - sirt aktivlik. Manfiy ddS bo’lgan moddalar uchun G-musbat qiymatga ega bo’ladi. Agar ddS musbat bo’lsa, modda sirt-noaktiv hisoblanadi.
Umumiy ta’rifga binoan sirt-aktiv moddalar molekulalari difil ravishda tuzilgan bo’lishi shart, ya’ni moddaning bir qismi suvga nisbatan katta moyillik ko’rsatadigan gruppadan iborat bo’lishi kerak, bu qismini gidrofil gruppa deb ataladi, ikkinchi qismi (bo’lagi) uglevodorod radikallaridan tashkil topgan bo’lib, gidrofob gruppa deb ataladi. Bunday difil ravishda tuzilgan moddalar juda katta sirt-aktivlikka ega bo’ladi.
Spirt, fenol, karbon kislota, organik aminlar, sulfat kislotalar va ularning tuzlari va ko’pgina boshqa organik birikmalar mana shunday difil molekulalardan tuzilgan va sirt-aktiv moddalar qatoriga kiradi.
U larning tarkibidagi -OH, -NH₂, -NH, -COOH, -SO₃H va hokazolar qutbli (polyarnaya) gruppalarni tashkil etadi. Sirt-aktiv moddalar asimmetrik tuzilishiga ega. Ular suv-havo, suv - uglevodorod (suv - yog’), suv - qattiq jism kabi sirtlarga yaxshi adsorblanadi. Sirt-aktiv moddani “O-----” shaklida, “O ” (yoki ) shaklida belgilash mumkin. Bunda doira qismi qutbli gruppalarni to’g’ri chiziq qismi esa uglevodorod radikallarini bildiradi. Suv molekulalari orasidagi kogeziya kuchlari bu moddalarning suvdagi eritmalardan ularning uglevodorod gruppalarini ikki faza orasidagi chegara sirtga yo’naltiradi. Molekulaning gidrofil qismi suvda, gidrofob qismi qutbsiz fazada bo’lganda izobar potentsial minimal qiymatga ega bo’ladi.

Suv

rasm. Sirt-aktiv modda molekulasining sirtda joylashishi.