Ma’ruza matni Toshkent – 2014 1-mavzu. Kirish. Mikrobiologiya fanining maqsadi va vazifalari

Prokariot va eukariot organizmlar belgilarini o‘zaro taqqoslash

Belgilar	Prokarnotlar	Eukariotlar
Yadro	Mitoz yo‘li bilan bo‘ linadi yadro membranasi yo‘q	Mitoz yo‘li bilan bo‘li nadi yadrosi membrana bilan o‘ralgan
DNK inpg holati	Gistonlar bilan bog‘ lanmagan alohida mo lekulalar	Gistonlar bilan boglangan holda xromosomalarda joylashgan
Membranalarning tarkibi	Sterollar uchramaydi	Sterollar bor
Nafas olish sistemasi	Membranalar yoki mezosomalar nafas olish sistemalari. Mitoxondriyalar uchramaydi	Mitoxondriyalar mavjud, nafas olish sistemalari membranalar bilap o‘ralgan organellalar
Ribosomalarning kattaligi	70S	80S
Sitoplazmaning harakati	Sitoplazma harakatlanmaydi	sitoplazianing harakati aniq
Hujayra po‘sti	Ximiyaviy tarkibida peptidoglikanlar kompleksi bor	Hujanra pusti organik va aporganik moddalardan tuzilgan
X i v ch i n l a r	Bir yoki bir necha fibrillalardan tash kil topgan juda nozik va mayda	Mayda, har bir xipchin 20 ta fibrilladan tashkil topgan: ular 2x9x2 hola tidagi gruppalarda to‘plangan
Vakuolasi	Kamdankam uchraydi	Doim uchraydi
Hujayralarning quruq moddasi	10^15 – 10^11 g.	10^11 – 10^7 g.
Antibiotiklarnin ta’siri	Pekitsillinga sezgir yoki ta’sirchan	Penitsillinga seegir emas, ta’sirchan emas
Yuqori temperaturaga chidamliligi	75— 90°S	40— 60^0S
Gamma nurlarga chidam liligi	Chidamliligi yuqori	Chidamliligi past
Anaerobioz	Fakultativ va obli gat	Fakultativ
Fotosintez protsessi	Bakterioxlorofillpngmenti, qaytaruvchilar: N2S va S boshka birikmalari, organik moddalar	Xlorofill a, v, s, d yoki ye. Kislorod ajraladi, kaytaruvchi — N2O
Jinsiy protsess	Meyoz uchamaydi, ba’zi fragmentlariuchraydi va irsiy inform_atsiyaning ma’lum bir qismi o‘tadi	Jiksiy prssess sistematik holla uchraydi, meyoz mavjud va xromosomalar hamma irsiy xususiyatlarni o‘tkazadi
Xromosomalas soni	Bitta xromosoma	Birdan ortiq xromosomalar
Xromosomalar tarkibi	DNK	DNK va oqsil
Xromosomalar soni	Gaploid	Ganloid yoki diploid
Sitoplazmatnk DNK	Plazmidalar va episomalar (membrana bilan o‘ralmagan)	Mitoxondriyalar, xloroplastlar, sentriolalar, Golji apparati, kineto somalar (bazal tanzchalari)
Gametalar	Organizmning O‘zi	Organizmning O‘zi yoki meyoz mahsulotlari
DNK konsentrotsiyasi grammlarda gaploid yadroga nisbatan	4,3 ∙ 10^15	1,5 ∙ 10^12

Bakteriyalarning o‘sishi. Agar bakteriyalar yangi tayyorlangan oziq muhitiga ekilsa, birnnchidavrda ular ko‘paymaydi, bu davr lagfaza davri deyiladi, lagfaza davrida bakteriyalar oziq muhitiga moslashadi. rN yoki uning tarkibi organizm uchun qulay bo‘lmasa, unda lagfaza uzoq davom etadi. Bulardan tashkari, bakteriyalar xujayrasn bo‘linishga tayyor bo‘lmasligi eski zapas oziq moddalar yetarli bo‘lmasligi, energiya yetishmasligi natnjasida ham lagfaza davrn cho‘zilib ketadi. Qulay sharoitda lagfaza juda tez o‘tadi:
1. Lagfaza davrida hujayralarda nuklein kislotalar miqdori ko‘payadi, bu esa ko‘plab oqsiya siptezlanishiga olib keladi. Hujayralar suvga to‘yinadi, fermentlarning aktivligi ortadi, buni I. L. Rabotkova va boshkalar (1959) aniqlaganlar.
2. Lagfazadan so‘ng ekspotensial faza boshlanadi, bu fazada xali moddalar almashinuvida zaharli moddalar hosil bo‘lmagan bo‘lib, bakteriyalar tezlik bilan ko‘payadi.
3. Usishni sekinlashtiruvchi faza. Bu fazada endi oziq moddalar kamayadi va moddalar almashinuvi natijasida zaharli moddalar to‘planadi, bu esa hujayralarning ko‘payishiga to‘skinlik kila boshlaydi va hatto hujayralar nobud bo‘ladi.
4. Statsionar faza. Bu fazada yangi hosil bo‘layotgan va nobud bo‘layotgan hujayralar soni teng bo‘ladi.
5. Hujayralarning nobud bo‘lish fazasi. Bu fazada fermentlar nobud bo‘lgan hujayralarni eritib yuboradi.
V. N. Shaposhnikov bijgish protsessi ikki fazadan iboratligini kursatadi. Birinchi fazada mikroorganizmlar soni ko‘payadi, ikkinchi fazada moddalar almashinuvi mahsulotlari ko‘payadi va substratda foydali maxsulotlar to‘planadi.
Bakteriyalarning rivojlanishi. Bakteriyalaoning rivojlanish da bir necha boskich kuzatish mumkin. Masalan, pichan batsillasi — Vas. subtilis yosh vaqtida peretrixi tipda bo‘lsa, keyin xivchinlaripi tashlab, tez ko‘paya boshlaydi va uzun zanjirga aylanadi. Zanjkrdagi xujayralar koloniyasini shilimshiq «zoogleya» o‘rab turadi. So‘ngra xar bir hujanra ichida sporalar hospl bo‘la boshlaydi. Keyin xujayra po‘sti eriydi va sporalar ochilib qoladi. Spora qulay sharoitga tushib qolsa, qaytadan harakatchan batsilla o‘sib chiqadi. Bundan tashqari, rivojlanish shaklini Vas. acetoethylius va ipsimon bakteriya — Sladotrix dichotoma da ham kuzatish mumkin.
Bakteriyalarda spora hosil bo‘lishi. Ba’zi bir mikroorganizmlar noqulay sharoitda vaqtincha tinim davriga o‘tadi, ya’ni spora hosil kiladi. Spora endogen usulda hosil bo‘lsa, u vegetativ hujayra ichida yetiladi. Masalan, oziq yetishmasa, turli tuman toksik moddalar xosil bo‘lsa yoki namlik yetishmasa va boshqa noqulay sharoitda ana shunday holat yuz beradi. Yetilgan sporalarda moddalar almashinuvi juda sekin boradi, lekin qulay sharoit mavjud bo‘lishi bilan sporadan vegetativ hujayra o‘sib chiqadi.
Spora bakteriya hujayrasining bir uchida hosil bo‘lsa, plektradial tip (bunda hujayra baraban tayoqchasiga o‘xshab qoladi), agar o‘rtasida hosil bo‘lsa, klostradial tip (hujayra duksimon shaklda bo‘ladi), tayoqcha shaklida bo‘lsa, batsillyar tip deb ataladi. Spora hosil bo‘lishida bir kancha o‘zgarishlar ro‘y beradi, avval nukleotidlar morfologiyasi o‘zgarib, yumaloq tanachalarga aylanadi, keynn bir nechta nukleotid tutashib ketadi. Protoplazmaning bunday xolati prospora deyiladi. Spora elektron mikroskopda ko‘rilganda, uiing hosil bo‘lishi quyidagicha bo‘ladi (II tablitsa).
1) eng avval xromatin ipchalari bir yerga yig‘ilishi;
2) sporani ajratuvchi to‘siq (septa) xosil bulishi;
3) ona hujayraning protoplastins septa o‘rab olishi;
4) korteksning shakllanishi, ya’ni prosporaning ikki qavat membrana bilan o‘ralishn;
5) spora qavatlarnning shakllanishi;
6) ona hujayraning erib ketishi va ichidan yetilgan spora ajralib chiqishi aniqlangan.
Spora qulay sharoitga tushib qolsa, uning ichiga suv kiradi va u kattalashib tana ekzina qavati yoriladi va ichidan intina bilan o‘ralgan bakteriya hujayrasi chiqadi. Bakteriyalarning o‘sishi uchun fermentlarni aktivlashtiruvchi L — alanin, glyukoza va Mp⁺⁺ ionlari zarur. 15—60 minut ichida temperatura 65°S ga ko‘tarilsa, muxitning rN optimum darajada bulsa, spora tez o‘sib chiqadi.
Sporalar qutbli yoki ekvatorial usulda o‘sib chiqadi.