Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Матн
«Матн» атамаси илмий адабиётларда турлича талқин қилинади. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида¹¹ матн сўзининг арабчадан ўзлашганлиги, эскирган китобий сўз эканлиги ва айнан текст сўзи англатган маънога тенглигига ишора қилинади. Изоҳли луғатнинг 156-бетида текст сўзига қуйидагича таъриф берилади: [р‹лат] 1.Ёзилган, кўчирилган ёки босилган ижодий, илмий асар, нутқ, ҳужжат ва шу кабилар ёки уларнинг бир парчаси; матн. Мақоланинг тексти. 2.Музика асарига, масалан бирор куйга, опера, романс ва шу кабиларга асос бўлган шеър, сўз. 3.Полиграфияда йирик шрифтлардан бирининг номи. Бу таърифда матннинг асосий хусусиятлари тўғри кўрсатилган. Фақат ахборот-коммуникация воситалари- нинг тараққий этиши натижасида матн (текст) сўзи англатадиган маъно янада ортганлигини кўришимиз мумкин. Компьютерда терилган матн формати Word, RTF матн, оддий матн, форматланган матн, гиперматн кабилар ҳам истеъмолда фаоллашди.
Бугунги кун тилшунослигида матн тилнинг алоҳида йирик бирлиги (суперсинтактик бутунлик) ва матн тилшунослиги деб аталаётган соҳанинг асосий объекти сифатида талқин қилинади. Матнни тадқиқ этишда уни сўз бирикмаси ва гапдан фарқлаш лозимлиги, матннинг ҳам ўз категорияси ва қонуниятлари борлиги айтилади. Тилшунос М.Х.Ҳакимов илмий матн тадқиқига бағишланган диссертацион ишида бу ҳақда шундай ёзади: Матн сўзининг луғавий маъносида бирикиш, боғланиш тушунчаларининг борлиги, шунинг учун матн таркиби ўзаро қайсидир боғловчилар ёрдамида бирикишини ўрганиш «Матн тилшунослиги» соҳасининг асосий муаммоларидан бири бўлиб қолди. Матн бирликларининг ўзаро боғланишини ифода этувчи такрор ва унинг бир неча кўриниши, олмош туркумига оид баъзи сўзлар, гапнинг сўроқ шаклига хос бўлган кўринишининг матн ҳосил қилишдаги вазифалари матн тилшунослигида алоҳида ўрин тутади.¹² Мазкур ишда муаллиф «матн» атамасини «нутқ», «контекст» каби бошқа лингвистик атамалардан фарқлаш лозимлигини таъкидлайди. Нутқ оғзаки ва ёзма шаклларда намоён бўлади. Нутқнинг ёзма шакли матн атамаси ифодалайдиган мазмунга мувофиқ келади. «Нутқ субъектдан адресатга йўналтирилувчи нутқий фаолият ҳисобланади. Матн эса фақат объектив информациядан иборат бўлмай, балки ўзига прагматик мазмунни ҳам қамраб олган нутқнинг материал кўринишидир».¹³ Тилшунос олим M.Аррив «Дискурс, ифода (recit) ва булар орасидаги алоқани майдонга келтирадиган бутунликка матн дейилади»¹⁴ дейди. Илмий адабиётларда контекст атамаси нутқий вазият маҳсули деб кўрсатилади. «Контекст – бу бир лексик ёки грамматик бирлик асосида ифодаланган маъно ёки тушунчани ойдинлаштириш учун келтирилган, тузилган минимал нутқ бирлиги. Қоида бўйича бу – сўз бирикмаси, баъзан гап, камдан-кам абзац ёки яхлит матнга тенг келади».¹⁵ Масалан, туёқ сўзи ҳайвонга алоқадор аъзо ҳисобланади: Лойи кўпириб ётган йўлда от тақалари, мол туёқларидан ҳосил бўлган чуқурчаларни лиммо-лим тўлдирган сариқ зардоблар жимирлаб, ёни-веридан сирқиб ётарди (П.Турсун). Мазкур сўз инсонга нисбатан қўлланилганда салбий оттенка биринчи планга чиқади: Обрўйинг борида туёғингни шиқиллатиб қол. Контекст сўзларнинг семантик маъноси реаллашадиган ўзига хос майдон, нутқий вазият ҳисобланади. Бу ўринда С.Д.Кацнельсоннинг қуйидаги фикрини келтириб ўтиш ўринли: «Борлиқнинг мавжуд далиллари луғатларда берилганидек алоҳида сўзларда эмас, балки нутқий алоқаларда, тугал хабарларда, матнларда, уларнинг минимал бўлаги бўлган гапларда акс этади... Сўзлар ва улар маъноларининг онг ва борлиққа муносабати гап орқали боғланган, гапдан ташқарида улар фақат потенциал бирликдир, холос. Уларни механизмнинг деталларига қиёслаш мумкин, уларнинг вазифаси фақатгина бутун бир механизм билан алоқада тушунилади».¹⁶
Тилшунос Э.Қиличев «Матннинг лингвистик таҳлили» деб номланган китобида «Матн – ҳамма элементлари ўзаро зич алоқада бўлган ва автор нуқтаи назаридан маълум бир мақсадга йўналтирилган номинатив – эстетик ахборотни ифодаловчи мураккаб тузилма» деган таърифни келтиради. И.Р.Гальперин матннинг маълумот бериш, бўлинувчанлик, когезия (алоқалар системаси), континиум (вақт ва макон изчиллиги), қисмлар автосемантияси, ретроспекция ва проспекция, модаллик, яхлитлик ва тугалланганлик каби саккиз категорияси мавжудлиги ҳақида маълумот беради. Умуман матн, дейилганда нутқий жараён маҳсули бўлган, тугалланган, ёзма шаклда мавжуд бўлган, адабий шаклланган, суперфразали бирликлардан тузилган, лексик, грамматик, логик, стилистик алоқалар билан боғланган, аниқ мақсадли ва прагматик қурилмали нутқий асарни тушунмоқ керак. Тилшунос И.Расуловнинг фикрича, гапдан катта бирлик мураккаб синтактик бутунлик бўлиб, у фикран ва синтактик жиҳатдан ўзаро боғлиқ бўлган гаплар бирлашмасидан иборат. Унда фикр гапга нисбатан анча тўлиқ бўлади. Ҳозирги даврда матн турлари ва уларга хос бўлган белги-хусусиятларни аниқлаш давом этмоқда. Биз матннинг ўзига хос белгилари сифатида ахборот бериш, мустақил гаплар ёки мураккаб синтактик бутунликдан ташкил топиши, таркибий қисмлар орасида мазмуний ва синтактик алоқаларнинг мавжудлиги, макон ва замон изчиллиги, яхлитлиги ва тугалланганлиги, бир умумий мавзуга эгалиги кабиларни тушунамиз. Матн ана шундай белгиларни ўзида мужассамлаштирган мураккаб коммуникатив - синтактик бутунликдир. ¹⁷ Ю. М. Лотман «матн ифодалилик (маълум бир фикр ифодаланган бўлиши), чегараланганлик (мазмун ва ифодадаги меъёрийликнинг бўлиши) ва структурал бутунлик белгиларига эга бўлиши лозим»¹⁸лигини таъкидлайди. Айниқса, бадиий матн учун мазкур белгилар фавқулодда муҳим аҳамият касб этади.
Матн услубий моҳиятига кўра илмий матн (тезис, мақола, маъруза, аннотация, тақризлар), бадиий матн (насрий ва назмий асарлар), расмий матн (маълумотнома, қарор, буйруқ, тавсифнома, тавсияномалар), оммабоп матн (мақола, суҳбат, табрик ва хитоб нутқи матнлари ) каби тармоқларга бўлинади. Биз ушбу қўлланмада фақатгина бадиий матн ҳақида фикр юритамиз.
Назорат учун савол ва топшириқлар

1. 
   Матн сўзига «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да қандай таъриф берилган?
   
2. 
   И.Р.Гальперин тавсия этган матннинг саккиз категорияси ҳақида маълумот беринг.
   
3. 
   Нутқнинг ёзма ва оғзаки шакллари ҳақида маълумот беринг.
   
4. 
   Контекст деб нимага айтилади?
   
5. 
   Матн деб нимага айтилади?