N azorat savollari:
1. M arkaziy Osiyoning boshqa xalqlari deganda, qaysi etnoslam i
tushunasiz?
2. M intaqaning boshqa xalqlari etnik tarixi va etnogenezi
to ‘g ‘risida nim alam i bilasiz?
3. Markaziy Osiyoning kam sonli xalqlari etnogenezi va etnik
tarixi haqidagi m anba ham da va adabiyotlam i izohlang?
4. M intaqaga turli tarixiy davrlarda kirib kelgan xalqiar va
ulam ing kundalik hayoti to ‘g‘risida so ‘zlab bering?
5. Yahudiy, uyg‘ur va koreys xalqlarining an'anaviy xo‘jaligi
to* g‘risida so‘zlab bering?
6. M arkaziy Osiyoning boshqa xalqlari an'anaviy xo ‘jaligi
ma'lumot bering?
7. M arkaziy Osiyoning boshqa xalqlari
ma'naviy hayoti
to‘g ‘risida so ‘zlab bering?
8. Moddiy va ma'naviy madaniyat tushunchalami izohlang?
9. M arkaziy Osiyo xalqlam ing milliy urf-odat, an'ana va
qadriyatlari deganda nimalarga e'tibor berish kerak?
218
X O T IM A
Qadim dan “Turon”, “Turkiston” nomlari bilan atab kelingan
Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan “0 ‘rta Osiyo” atamasi, asosan,
XIX asrdan boshlab rossiyalik sharqshunos va geograflar tomonidan
ko ‘llana boshlangan. Ushbu atama XX asr davomida, asosan, sobiq
Ittifoq tarkibiga kirgan respublikalar ( 0 ‘zbekiston, Turkmaniston,
Tojikiston, Q irg‘iziston qisman Qozog‘iston)ga nisbatan ishlatib
kelindi. Yevropa va umuman, G ‘arb olimlari tomonidan esa ancha
keng
geografik
hududlar
(hozirgi
Pokiston,
A fg‘oniston,
Turkmaniston, 0 ‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va
Xitoyning shimoliy qismlarini o‘z ichiga olgan Sharqiy Turkiston
hamda M o‘g ‘uliston) qamrab olgan yerlarga nisbatan “Markaziy
Osiyo mintaqasi” termini qo‘llaniladi.
1991-yiIda sobiq Ittifoq parchalangach, uning tarkibidagi 0 ‘rta
Osiyo va Q ozog‘iston respublikalari ham milliy mustaqillikka erishdi.
M ustaqillik mintaqa xalqlari taqdirida tub o ‘zgarishlami boshlab berdi
va yangidan-yangi istiqbollar uchun keng yo‘l ochildi. Mintaqadagi
mustaqil davlatlar jahonning nufuzli tashkilotlari tomonidan teng
huquqli sub'ekt sifatida e’tirof etilib, xalqaro hamjamiyatning diqqat-
e'tiborini torta boshladi. Bunday e'tirof mintaqadagi yangi mustaqil
davlatlarga ulkan ishonch bilan bir qatorda yuksak mas'uliyat ham
yukladi.
M intaqa xalqlarining milliy mustaqillik tufayli ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy va etnomadaniy hamkorligi yangicha mazmun kasb etib,
xalqlam ing milliy o ‘zligini anglash hamda etnotanxiy va madaniy
meroslariga mansublik hissining o ‘sishi bevosita mintaqada umumiy
taqdir uchun mas'ullik tuyg‘usini ham rivojlantirmoqda.
Shu bilan birga, bozor munosabatlari tamoyillariga asoslangan
huquqiy demokratik va ochiq fuqarolik jamiyati poydevorining
yaratilishi xalqimizning milliy mentaliteti, geosiyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy o ‘ziga xos jihatlarini hisobga olib, ushbu
xususiyatlam i o ‘zida mujassam etgan holda amalga oshmoqda.
M intaqaning
mustaqil
davlatlarida
milliy-etnik
sohadagi
hamkorlik hamda mazkur hudud xalqlari tafakkurida mushtarak
jihatlar tabiiy ravishda ijtimoiy taraqqiyotni ta'minladi. Bunday
hamjihatlikka eltuvchi
tomonlar amaliy
etnik
barqarorlikning
219
rivojlanishi
jam iyatning
etnosiyosiy
taraqqiyotida
ham
juda
ahamiyatlidir.
M anbalarga ko ‘ra, ushbu m intaqada o ‘tm ishda Baqtriya, Xorazm,
Sug‘diyona, Parfiya, Parkana va Shosh singari qadimiy davlatlar
mavjud bo* lib, ular ma'lum bir hududda o ‘ziga xos xo ‘jalikni yuritgan,
harbiy jihatdan o ‘z chegaralarini q o ‘riqlagan ham da tanga (pul),
tam g‘a va bayroqlariga ega boMgan.
M ilodiy asr boshlarida qaror topgan Kushon va Eftaliylar
davlatlari ham o ‘zlarining kuch-qudrati bilan ajralib turgan. Ushbu
davrda Sharqni G ‘arb bilan bog* lab turgan Buyuk ipak yo ‘li
chorrahasida
joylashgan
Turon
—
M ovarounnahrda
turli
mam lakatlam ing vakillari savdo-sotiq, ishlab chiqarish va ilm-fan
asoslarini o ‘rganish bilan m ashg‘ul boMgan.
Turk xoqonligi davrida esa hududdagi davlatlar nisbatan ozod va
erkin faoliyat yuritgan va hokimiyatni mustaqi! boshqarish yuksak
darajaga k o ‘tarilgan edi. Har bir urug‘, el va shaxsning tengligi davlat
tomonidan himoya qilingan. Davrlar o ‘tishi bilan turli urug ‘, qavm va
elatlar o ‘zaro birlashgan hamda mustaqil xalqlar ham paydo boMgan.
“T urk” atamasi va turkiy xalqlar aynan ushbu jarayonlar ta'sirida
vujudga kelgan edi.
Hozirgi davrda jahonda 24 ta turkiy davlat mavjud boMib, ularda
250 milliondan ziyod aholi vakillari yashaydi. Turk, o ‘zbek, qozoq,
qirgMz, turkman, ozoriy, tuva, yoqut, uyg‘ur, tatar, boshqird va yana
boshqa millat hamda xalqlar ana shular jum lasiga kiradi. K o‘hna
Turonzam inida istiqomat qilayotgan tojiklar bilan turkiy (o ‘zbek,
qozoq, qirgMz, turkman va qoraqalpoq)lar shu darajada yaqinki,
ulam ing tillaridagi ayrim tafovutlami hisobga olmaganda ajratish juda
qiyin. Mazkur mintaqa xalqlarining tarixi, dini, madaniyati va
ma'naviyati mushtarakdir.
M azkur mintaqa xalqlari butun Markaziy Osiyoni Vatan deb
bilish, qoMni-qoMga berib, bir yoqadan bosh chiqarib, mustaqillikni
himoya qilishlari shart. Faqat shu yoM bilangina bugungi iqtisodiy
qiyinchiliklardan tezroq qutulib, yangi marralarga qadam tashlash
mumkin.
Markaziy Osiyo mamlakatlari geografik jihatdan bir-biriga yaqin
va tutash hududda joylashgan. .Ko‘p millionli aholi tarixan yagona
taqdir, bir-biriga uyg*unlashib ketgan dunyoqarash va an’analarga ega.
220
Ming yillar mobaynida ma'naviy, madaniy, axloqiy va diniy
mushtaraklik ham mavjud.
Prezidentimiz Shavkat M irziyoev ta'kidlaganidek: “ Biz -
qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, tojiklar va o ‘zbeklar, go‘zal Markaziy
Osiyoda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlar vakillari
birgalikda tinch- totuv, do‘st-inoq bo‘lib yashashimiz taqdiming o ‘zi
tomonidan belgilab berilgandir. -
Shuning uchun ham biz umumiy uyimizni, farzandlarimizni turli
nizo va qarama-qarshiliklardan himoya qilish, mintaqamizda tinchlik
va farovonlik hukm surishini ta'minlash uchun bor kuch va
imkoniyatlarimizni safarbar etishimiz zarur”.
M azkur mamlakatlarda aholining joylashuvi ham o ‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Masalan, hozirgi Tojikistonning 23% aholisini
(1,2 mln. nafardan ziyod) o ‘zbeklar tashkil etadi. Qozoqlar va
turkm anlar ham ancha salmoqli o ‘rinda turadi. Qozog‘iston (500 ming
nafarga yaqin)da ayrim viloyatlari (Chimkent)da, Qirg‘iziston (800
ming nafarga yaqin)ning 0 ‘sh va Jalolobod, Turkmaniston (250-500
ming nafar)ning Toshhovuz va Turkmanobod viloyatlari da asosan,
o ‘zbeklar
yashaydi.
Yoki
aksincha,
O lzbekistonning
ayrim
viloyatlarida nisbatan ko‘proq qozoqlar, ba'zilarida esa turkmanlar va
tojiklar istiqomat qiladi.
0 4rta Osiyo davlatlari o ‘ziga xos tabiiy ishlab chiqarish tizimiga
ega bo‘lib, sobiq SSSRda qazib olingan ko‘m iming 20%, gazning
18%, oltinning 33%, o ‘simlik yog‘ining 26%, paxtaning 92% ana shu
mintaqa hissasiga to‘g‘ri keladi. Sug‘oriladigan yerlam ing umumiy
hajmi 9,5 million gektami tashkil etadi. Ushbu mintaqa ekin
maydonlarining hajmi jihatidan 3-4 o ‘rinni tashkil etadi. Mazkur
mintaqa M DHda ishlab chiqarilgan paxtaning 90%ni, qorako‘lning
60% ni, ipakni 70 va chorvachilik mahsulotlarini 30%ni beradi.
Yuqoridagi ko‘rsatkichlar mintaqani xalqaro siyosat va jahon
bozorida o ‘z ta'sirini dadil o ‘tkazish imkoniyatiga ega ekanligini
yaqqol isbotlaydi. Mutaxassislar fikricha, ushbu mintaqa davlatlari
kuch va g ‘ayratlarini birlashtirsa, jahon bo‘yicha paxta yetishtirishda
AQShdan so ‘ng ikkinchi, neft-gaz mahsulotlarini qazib chiqarishda
ikkinchi-uchinchi o ‘ringa chiqishi mumkin ekan. Shuningdek, mazkur
mintaqa eng qulay geopolitik hudud ham hisoblanadi.
70 mln. nafardan ziyod aholi yashovchi Markaziy Osiyoning
“yuragi” va “falsafiy tafakkur beshigi” (Geraklit) hisoblangan
221
0 ‘zbekistonda hozirgi davrda 130 dan ziyod m illat vakillari yashaydi.
Ayni vaqtda 137 ta m illiy- m adaniy m arkazlar samarali faoliyat
yuritmoqda. 31 ta koreys, 23 ta rus, 10 ta tojik, 9 ta tatar, 8 ta
ozarboyjon, 7 ta turkm an, 8 ta ukrain va qirg 'iz, 3 tadan uy g 'u r va
Buxoro yahudiylari ham da arab, xitoy va dungan m illiy-m adaniy
markazlari ishlab turibdi.
Respublika teleradiokompaniyasida
12
tilda
k o ‘rsatuv
va
eshittirishlar olib boriladi, 10 dan ortiq tilda gazeta va jurnallar nashr
etiladi. Davlat ta'lim m uassasalarida o ‘qishlar 7 tilda amalga
oshirilmoqda, 16 ta konfessiyaga m ansub diniy tashkilotlar samarali
faoliyat yuritmoqda.
Hozirgi o ‘zbek, turkman, tojik, qozoq, va qirg‘iz degan millatlar
nisbiy tushuncha. Darhaqiqat, ushbu tushuncha tarixim izga ham, olis
istiqbolimizga ham ajdodlarga xos donishm andlik bilan ma'naviy-
ahloqiy yuksaklikdan turib qarashim iz kerak. Ana shundagina
M arkaziy Osiyo mamlakatlari hozirgi mustaqilligini saqlab qolgan
holda umumiy taraqqiyot va kelajak sari yana ham ko‘proq ishonch
bilan borishi mumkin bo‘ladi.
Muhtaram Prezidentim iz Shavkat M irziyoev 2017-yil
19-
sentyabrda BMT Bosh Assambleyasi 72-sessiyasidagi nutqida “Tinch-
osoyishta, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan M arkaziy Osiyo — biz
intiladigan eng muhim maqsad va asosiy vazifadir” deb ta’kidladi.
Shuningdek, Yurtboshimiz M arkaziy Osiyo davlatlari xavfsizligini
ta'minlash va mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash borasida sa'y-
harakatlami qo‘llab-quvvatlashga doir maxsus rezolyusiya qabul
qilish haqidagi tashabbusi bilan chiqdi. K o‘p о Ч т а у , ya'ni 2018-yil
22-iyunda ushbu rezolyusiya qabul qilindi.
2017-yil 10-noyabrda BM T shafeligida Samarqand shahrida
“Markaziy Osiyo: yagona tarix va umumiy kelajak, barqaror
rivojlanish va taraqqiyot yo‘lidagi hamkorlik” mavzusida xalqaro
konferensiya ham yuksak darajada o ‘tib, Prezidentimiz “M arkaziy
Osiyoda o'zaro do‘stlik va hamkorlikni ta'minlash barqaror rivojlanish
kafolatidir” mavzusida nutq so‘zladi.
AQShdagi Jon Xopkins universiteti qoshidagi M arkaziy Osiyo va
Kavkaz instituti rahbari, professor Fredrik Starr 2009-yilda “M arkaziy
Osiyoning yahgitdan kashf etilishi” degan essesi yilning eng yaxshi
asari sifatida e'tirof etildi. Chunki, mazkur olim o ‘zining ushbu
222
• ; I . .
____ - I -
se^ida Markaziy Osiyo tarixiga xolisona yondashib, “Ming shaharlar
Ikasi” sifatida dong taratganini to 'la e'tirof etdi.
Mintaqa xalqlari azaldan bir oila farzandlaridek ahil yashab
e.moqda. Zero, mazkur mintaqada osoyishtalik, taraqqiyot va
:!ohiyat uchun kurash zamirida milliy madaniyatlar yanada
. g ‘unlashadi, tarixiy qadriyatlar tiklanadi, xalqiar o ‘rtasidagi do‘stlik
%
qsrdcshlik rishtalari tobora mustahkamlanib boraveradi.
Bugungi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning
‘osh omili siyosatda mintaqada etnik barqarorlik va yaxshi
- shnichilik
ruhida
yashab
kelayotgan
xalqlaming
yanada
■qinlashib, munosabatlarini ijobiy mazmunga ega bo‘lishida muhim
irniyat kasb etmoqda.
Shuningdek, eng muhimi, integratsiya jarayonlarining ijobiy
vqji mintaqada etnik taraqqiyotni ta'minlash bilan bir qatorda hozirgi
avrdagi global muammo bo‘lgan mintaqaviy xavfsizlikni ham
xininiashda muhim rol o ‘ynaydi.
So‘nggi vaqt mobaynida davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoev
nabbuskorligida Markaziy Osiyo davlatlarining o ‘zaro hamkorligi
i-igi bosqichga ko‘tarildi. Transchegaraviy, suv, Orol dengizidagi
lo lo g ik vaziyat, A fg‘onistondagi ahvol va terrorizm tahdidi kabi
jk a r b muammolar bo‘yicha ko‘plab ijobiy tadbirlar amalga oshirildi.
•ugungi kunda 0 ‘zbekiston o ‘zining tashqi siyosatida Markaziy
-'.iyo
mintaqasiga
ustuvor
ahamiyat
qaratmoqda.
Chunki.
‘zbekiston ushbu mintaqa barqarorlik, izchil taraqqiyot va yaxshi
‘shnichilik hududiga aylanishdan bevosita manfaatdordir. Hattoki,
vjatimiz rahbari nufuzli BM T minbaridan turib ta'kidladiki: “Biz
likaziy Osiyo mamlakatlari bilan hyech istisnosiz barcha masalalar
yvchb. oqiiona murosa asosida hamkorlik qilishga tayyormiz” deb
idladi.
Ma'lumki, hozirgi kunda Samarqanda shahrida YUNESKC>
tshidagi
Markaziy
Osiyo
tadqiqotlari
institutlari
faoliyat
‘rsatmoqda, 6-jildli “Markaziy Osiyo sivilizatsiyalari” tarixi chop
:Jdi. 2019-yil Qozog‘istonda “0 ‘zbekiston yili”, 2020-yil es?
/.bekistonda “Qozog‘iston yili” deb e'lon qilindi. Maxtumquli, Abay
i\ionboev va Chingiz Aytmatov kabi buyuk ijodkorlar yubileylari
iKazildi. Madaniyat, san'at va adabiyot dekada va haftaliklarim
ikazish an'anasi qayta tiklandi.
223
M intaqada bozor m unosabatlariga asoslangan
ijtimoiy
va
iqtisodiy taraqqiyot respublikalarda tub m illatlar manfaatlari bil?n
birga barcha etnik guruhlam ing ijtimoiy m anfaatlariga ijobiy mohiyat
kasb etmoqda.
M intaqa xalqlariga xos bag‘rikenglik tamoyili o ‘zaro yaxlitlikni
ta'minlash bilan birga m azkur davlatlam i jahon hamjamiyati bilan
integratsiyalashuv jarayonlarini rivojini ham ta'm inlaydi. Markaziy
Osiyo davlatlari BM T (1945), YUNESKO (1946), Yevropa Ittifoqi
(1993), YEHHT (1973), M D H (1991), Yevroosiyo Iqtisodiy
Hamjamiyati (YEVRAZES) (2005), Jahon banki, YETTB (1991),
Islom hamkorlik konferensiyasi (1969, 2011-yildan Islom hamkorlik
tashkiloti (IHT)), SHHT (2001) kabi xalqaro va mintaqaviy
tashkilotlar bilan ham yaqindan hamkorlik qilmoqda. MDH, SHHT v&
boshqa . nufuzli xalqaro tuzilm alar mexanizmlari doirasida o ‘zaro
hamkorlikni yanada mustahkamlanmoqda. M intaqa mamlakatlari
o ‘rtasida ;siyosiy, savdo-iqtisodiy, transport, m adaniy-gumanitar va
boshqa sohalardagi hamkorlikni rivojlantirishga doir keng ko‘lamli
ishlar am alga oshirilmoqda.
Markaziy, Osiyo mamlakatlari xalqlarini k o ‘p ming yillik qardosh
va yaxshi qo‘shnichilik rishtalari bog‘lab turadi ham da ulam i tarix,
din, umumiy madaniyat va qadriyatlar birlashtiradi. M intaqada dunyo
tamadduni. rivojiga ulkan ta'sir k o ‘rsatgan noyob madaniyat va
-taraqqiyot aloqalari mavjud bo‘lib, m azkur omil M arkaziy Osiyo
mamlakatlarining
umumiy
kelajagi,
barqaror
rivojlanishi
va
farovonliginita'piinlashda mustahkam poydevor bo ‘la oladi. '
Xullas, Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini teran o ‘rganish
mintaqadagi
an'anaviy
va zamonaviy
etnomadaniy jarayonlar
xususiyatlari
hamda yo4nalishlarini
aniqlashtirish
va
mazkur
e'tiqodning jahon sivilizatsiyasi rivojida tutgan o ‘ziga xos o ‘mini
ko‘rsatib berishga yaqindan yordam berishi shak-shubhasizdir.
224
X .l. R efe rat m avzulari:
1. Etnologiya fanining shakllanishi va predmeti.
2. Etnologiya fani tarixi va “etnos” nazariyasi.
3. Etnologiyaning asosiy maktablari va yo ‘nalishlari.
4. Etnogenez va antropogenez muammolari.
5. “Etnogenez” faniga oid maxsus atamalar, tadqiqot usullari -va
muammolari.
6. Jahonning etnik qiyofasi.
7. Turonning nomlanish tarixi.
8. Markaziy Osiyo etnografiyasiga oid asosiy manbalar.
9. Markaziy Osiyo etnografiyasining dolzarb muammolari.
10. Markaziy Osiyo xalqlarini etnologik o ‘rganish tarixi.
11. 0 ‘zbek xalqi etnografiyasiga oid eng muhim manbalar.
12. 0 ‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi.
13. 0 ‘zbeklaming an'anaviy xo‘jaligi.
14. 0 ‘zbeklam ing moddiy madaniyati.
15. 0 ‘zbeklaming ma'naviy madaniyati.
16. Qoraqalpoqlar etnogenezi va etnik tarixi.
17. Qoraqalpoqlar an'anaviy xo‘jaligi va madaniyati.
18. Tojik xalqi etnogenezi va etnik tarixi.
19. Tojik xalqi an'anaviy xo‘jaligi.
20. Tojik xalqi moddiy madaniyati.
21. Tojik xalqi ma'naviy madaniyati.
22. Turkman xalqi etnogenezi va etnik tarixi.
23. Turkman xalqi an'anaviy xo‘jaligi.
24. Turkman xalqi moddiy madaniyati.
25. Turkman xalqi ma'naviy madaniyati.
26. Qozoq xalqi etnogenezi va etnik tarixi.
27. Qozoq xalqi an'anaviy xo‘jaligi.
28. Qozoq xalqi moddiy madaniyati.
29. Qozoq xalqi ma'naviy madaniyati.
30. Qirg‘iz xalqi etnogenezi va etnik tarixi.
31. Qirg‘iz xalqi an'anaviy xo‘jaligi.
32. Qirg‘iz xalqi moddiy madaniyati.
33. Qirg‘iz xalqi ma'naviy madaniyati.
34. Uyg‘urlar etnologiyasi.
X BO B . T a l a b a l a r n i n g m u s ta q il ishlashi u c h u n m a te r ia lla r
225
35. Dunganlar etnologiyasi.
36. Tatarlar etnologiyasi.
37. M arkaziy Osiyo arablari etnologiyasi.
38. M arkaziy Osiyo lo‘lilari etnologiyasi.
39. Buxoro yahudiylari etnologiyasi.
40. Kurdlar etnologiyasi.
41. Balujlar etnologiyasi.
42. Koreyslar etnologiyasi.
43. Xitoylar etnologiyasi.
44. M o‘g‘ullar etnologiyasi.
45. Buryatlar etnologiyasi.
46. S ax alarva oltoylar etnologiyasi.
47. Tuvalilar, xakaslar va shorlar etnologiyasi.
48. Ruslar, ukrainlar va beloruslar etnologiyasi.
49. Markaziy Osiyoda zamonaviy etnomadaniy jarayonlar.
50. Markaziy Osiyo xalqlari antropologiyasi, dini va an'anaviy
xo‘jaligi.
Do'stlaringiz bilan baham: |