|
Ma'naviy madaniyati
Arab tilidagi “madaniyat” so ‘zi o ‘z
zamonasi uchun juda yuksak sivilizatsiya hisoblanib, G ‘arbiy
Yevropaning o ‘rta asrlar jam iyatiga katta ta'sir ko‘rsatgan edi.
Madaniyatning vujudga kelishida mazkur etnos (arablar) katta rol
o ‘ynaganligi sababli “Arab madaniyati” deb nomlangan ushbu
tushuncha xalifalik tarkibidagi ko‘p xalqiar uchun xos edi. Arab
madaniyatining keyingi taraqqiyotida Gretsiya-Suriya (Vizantiya),
Eron
(Fors),
Kavkazorti
(Ozarboyjon),
Markaziy
Osiyo
va
Hindistonning ta'siri katta bo‘lganligi ayni haqiqat.
Shunisi diqqatga sazovorki, vizantiyaliklar singari arablar ham
antik davr an'analami davom ettirib, grek klassiklarining asarlarini
qunt bilan o ‘rganib, arab tiliga taijim a qilganlar. Aristotel, Gippokrat,
Ptolomey va yevklid asarlarini arab olimlari yaxshi bilar edi.
Yevropaliklar Aristotelning asarlari bilan dastlab arabchadan lotin
tiliga taijim a qilingan nusxalar orqali tanishganlar.
Arab madaniyatining o ‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki,
unda aniq fanlar juda taraqqiy etgan edi. Arablar tibbiyot sohasida
katta muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lib, ular tirik organizmni tilish
y o ‘li bilan tekshirib, odam anatomiyasini juda yaxshi o ‘zlashtirgan
edi.
Arablaming tibbiyotga oid
darsliklari G ‘arbiy
Yevropa
universitetlarida butun o ‘rta asr davomida o ‘qitildi. Shuningdek,
matematika sohasida ham arablar geometriya va trigonometriyani
rivojlantirdilar. U lar algebra fanining taraqqiyoti borasida ju da ko‘p
.%
v
amaliy
ishlami
bajarib,
hind
raqamlari
sistemasini
mukammallashtirdilar. Qolaversa, arablar juda yaxshi sayyoh ham edi.
Ular nafis adabiy ot sohasida ham mashhur asarlar yaratdi.
Arab san'atida asosiy o ‘rinni arxitektura egallaydi.
Ular
monumental binolar, masjidlar, saroylar, maqbaralar, hammomlar va
boshqa jam oat binolarini juda antiqa usulda qurganlar. Arab
215
arxitekturasining eng qadimgi yodgorliklaridan biri Quddusdagi Umar
masjidi bo‘lib, u Um maviylar davrida, 688-yilda qurilgan.
Haddan tashqari sipo, o ‘zining nihoyatda nozik san'atkorona
ishlanganligi bilan kishini hayratda qoldiradigan va ziynatli naqsh
solish arab rassomchiligining xarakterli xususiyatidir. Q oiy ozm alar,
kitob muqovalari va shu kabilar m ana shu xildagi rasm lar bilan
bezatilar edi.
Kundalik turm ush hayotidan olingan xilma-xil
mavzudagi ajoyib m iniatyuralar ham qo‘lyozmalarga bezak bo ‘lib
xizm at qilar edi.
Barcha shaharlarda yahudiylar gettolarida g ‘uj bo‘lib yashagan va
m ahallalarda sinagogalar joylashgan edi. XX asm ing 30-yilllari
boshlarida stalincha qatag‘on davrida 100 ga yaqin buxoro yahudiylari
hibsga olingan, sinagogalar, yahudiy maktablari, teatr, m uzey va
gazetalari
yopilgan.
Ulardan
adabiy
esdaliklam ing
m ashhur
mualliflaridan biri Solomon ben Samuel bo ‘lgan. U 1338-yilda
U rganchda yahudiy tili lug‘atini tuzgan b o‘lsa, M ois ben Dovud esa
forsiyda poem alar bitgan. XVII asr oxiri - XVIII asm ing birinchi
yarmida shoir Y usuf Yagudi (M ollax Iosif ben Isaak)ning “ Етти ака-
ука” asari Buxoroda mashhur bo ‘lgan.
Buxoro
yahudiylarining
asosiy
m ashg‘ulotlari
savdo,
musiqashunoslik, san'at, hunarmandchilik bo‘lib, keyinchalik maishiy
xizmat, pedagoglik, muhandis va shifokorlik kasblarini egallagan.
Ular orasidan fan va madaniyatning yirik arboblari yetishib chiqqan;
fan doktorlari - prof. Yu. I. Is’hoqov, I. A. Kalantarov, В. I. Pinxasov,
N. M. Mallaev, kompozitorlar - M. Leviev, S. Yudakov, rassom lar -
Yu. M. yelizarov, 0 ‘zbekiston xalq artistlari — L. Boboxonov, B.
Davidova, I. Oqilov, M. Yoqubova, M. Shamaeva va Izro M alakov
shular jumlasidandir.
0 ‘zbekiston
mustaqillikka
erishganidan
so ‘ng
Respublika
Konstitutsiyasida barcha millat va elat vakillarining tili, urf-odati
hamda an'analariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishni, ulam ing
rivojlanishi uchun sharoit yaratish kafolatlandi. Shundan kelib chiqib,
Buxoroda ikkita sinagoga, yahudiy tilida o ‘qitiladigan m aktab va
bolalar bog‘chasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Sam arqandda esa 1998-
yildan boshlab “Shofar” gazetasi nashr qilinadi va turli diniy
marosimlar o ‘tkaziladi.
Uyg‘urlar
mamlakati
qadimgi
madaniyat
o ‘choqlaridan
hisoblanadi. Ushbu hududda ko‘plab qadimgi davlatlar va shaharlar
216
mavjud edi. Uyg‘urlar qadimdan 26 ta harfdan iborat yozuvdan, V -V I
asrlardan boshlab esa maxsus yozuvdan foydalanila boshlangan.
Qadimgi uyg‘urlar xitoy musiqasiga katta ta'sir ko‘rsatgan. Xalq
m usiqasining
gavhari
hisoblangan
12
maqom
XVI
asrda
Omonnisoxon tomonidan tartibga solingan.
U yg‘urlar hayotida tosh, suyak, kumush, mis va temirdan turli
zeb-ziynat buyumlari yasash rivojlangan. Ular qadimdan jun, ipak va
paxtadan maxsus dastgohlarda matolar to‘qilgan. Milodning boshlari
(III asr)da ular tomonidan ishlab chiqarilgan qog‘oz nusxalari eng
qadimiy topilm a hisoblanadi.
Uchta davlat davrida o ‘rta asr umumkoreys madaniyatiga asos
solingan. Ushbu davr mafkurasida ibtidoiy e'tiqod va tasaw u rlar
saqlanib qolgan. Konfutsiylik va buddizmning kirib kelishi bilan
(rasmiy din hamda mafkura sifatida) koreys madaniyatiga xitoy
adabiyoti hamda yozuvi ta'sir ko‘rsatgan. Dastlabki tarixiy asarlar
xitoy tilida yozilgan. Koreyada (kanso anaka) saqlanib kolgan
maqbaralar, me'morchilik va tasviriy san'at rivojlanganidan dalolat
beradi. Tasviriy san'atning freska (bo‘rtma surat) turi bilan maqbara
devorlari bezatilgan (ruhlar fantastik hay von va qushlar). Kyondju
tumanidagi arxeologik yodgorliklar Silla davlati hunarmandchiligi
yuksak bo‘lganligidan dalolat beradi (V asrga oid so f oltindan
ishlangan toj, uzuk, bilaguzuk, sirg‘a qurollar).
VII
asr o ‘rtalarida Kyondjuda astronomik rasadxona qurilgan va
aynan ushbu davrda koreys umumxalq tili shakllangan. VII asr oxirida
olim Solchxon xitoy ierogliflari asosida koreys tili fonetikasi va
grammatik tuzilishiga mos yozuv tizimini yaratgan edi.
Konfutsiylik buddizm asosidagi o ‘rta asr mafkurasi birligi,
Koreyaning Tan sulolasi bilan mustahkam madaniy aloqada bo‘lishiga
yordam bergan. K o‘pchilik ruhoniylar Chanan (Xitoy)da o ‘qib kelgan
bo‘lib, ular orasida budda rohibi Xe Chxo (VII asr) ham bor edi. U
Xitoydan Hindiston va Markaziy Osiyoga sayohat qilgan hamda
“Хиндистон подшохликлари хакида хикоялар” asarini yozgan edi.
Xitoyda ta'lim olganlardan yana biri, olim va yozuvchi Chxve
Chxuvan (858-951) poeziya hamda hikoya janrlarida sermahsul ijod
qilgan edi.
217
Do'stlaringiz bilan baham: |
