M as'ul muharrir:
U. S. Abdullayev -
tarix fanlari doktori, professor
Taqrizchiiar:
R* Balliyeva -
tarix fanlari doktori, professor
B. Odilov -
tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
O'zbekiston Respublikasi Oliy va о
‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2020-yil
14-avgustdagi 418-sonli buyrug'iga asosan, 5120300
—
Tarix (Markaziy Osiyo
mamlakatlari bo'yicha) ta ’lim yo 'n a lish i talabalari uchun darsliksifatida
tavsiya etilgan. (Ro 'yxat raqami 418-042)
ISBN 978-9943-7011-8-2
© A. X. Doniyorov va boshq. 2020
© WNIF MSH”. 2020
MUQADDIMA
Jahon xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti mislsiz darajada
rivojlanib, globallashuv jarayonlari tobora kengayib borayotgan
hozirgi
davrda
insoniyatni
kelgusi
hayoti,
ayniqsa,
jahon
sivilizatsiyasining
taqdiri
va
barqarorligi
ulug‘
ajdodlarimiz
tomonidan yaratilgan bebaho tarixiy qadriyatlaming keng ko‘Iamda
o ‘rganish va targ‘ib qilish bilan bevosita bog‘liqdir.
Ma'lumki, hozirda sayyoramizda yashovchi 7 milliard 800 ming
oshiq aholi (2020-yil iyun) 200 dan ortiq katta va kichik
mamlakatlarda yashaydi. Germaniyaning Stiftung Weltbevolkerung
(DSW) - “yer aholisi” jam g‘armasi ma'lumotlariga ko‘ra, agar
bugungi kunda dunyo 100 kishidan iborat qishloq deb olinsa, shundan
59 kishi Osiyo, 17 kishi Afrika, 10 kishi Yevropa, 8 kishi Lotin
Amerikasi, 5 kishi esa Shimoliy Amerika va bir kishi Okeaniya vakili
bo‘lar edi.
Dunyo mamlakatlari orasida o‘zining katta hududi va ko‘p
millionli nufozga ega mamlakatlar (Xitoy, Hindiston, Braziliya va
boshq.) bilan birga kichik davlatlar (Afrikada - Jibuti, Ispaniya hamda
Fransiya chegarasida - Andorra, Venesuela yaqinida - Trinidad va
Tobago) mavjud. Aynan mazkur mamlakatlarda turli etnos va
etnografik guruhlar istiqomat qiladi. Shubhasiz, yer yuzida yashovchi
barcha xalq va millatlami o‘ziga xos jihatlarini tadqiq qiluvchi fan
tarmog‘i ijtimoiy fanlar tizimida etnologiya fani tarzida ma'lum hamda
mashhurdir.
0 ‘z navbatida shuni ham ta'kidlash joizki, etnologiyaning fan
sifatida shakllanishidan to bugungi kungacha uning asosiy tadqiqot
obekti bilan bog‘liq muammolar yechimi borasida dunyo olimlari
orasida umumiy yakdil fikrlar mavjud emas. Chunonchi, inglizzabon
mamlakatlarda “Etnologiya” atamasi o‘miga “ijtimoiy yoki madaniy
antropologiya” terminini qoMlash keng tarqalgan. To‘g‘ri, etnologiya
fani turli xalqlar va millatlar hayot tarzini tavsiflash bilangina
cheklanmaydi, balki uning tadqiqot obekti va predmeti hisoblangan
xalq hayoti bilan bog‘liq kengroq sohalar va yo‘nalishlami qamrab
oladi.
Chunonchi, bu borada XX asming so‘nggi choragidan boshlab
fanning tadqiqot obekti va metodlarida ham ayrim jiddiy o‘zgarishlar
sodir boMdi. Endilikda etnologik yo‘nalishda ilmiy izlanishlar olib
borayotgan tadqiqotchilar nafaqat arxaik turmush tarziga ega, shu
bilan birga zamonaviy industrlashgan xalqlar va madaniyatlami ham
tadqiqot obekti sifatida o ‘rganishga jiddiy e'tibor qaratmoqda.
Shuningdek, hozirda mahalliy madaniyatlar ham tadqiqotchilar
diqqatini ko4proq o‘ziga rom qilmoqda.
So‘nggi yillarda Respublikamizda ham etnologlar tomonidan
tarix, arxeologiya, sotsiologiya, folklorshunoslik, madaniyatshunoslik
va boshqa ko‘plab ijtimoiy fanlar yutuqlari asosida tadqiqotlar
yaratish borasida e'tiborga sazovor ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda.
Mazkur tadqiqotchilar tomonidan Respublikaning turli tarixiy-
etnografik mintaqalari etnologiyasi, o ‘zbek xalqi etnogenezi va etnik
tarixi, xalqimizga xos bo‘lgan etnomilliy an'analar va zamonaviy
etnomadaniy jarayonlami o ‘rganishga e'tibor qaratilmoqda.
Lekin, afsuski, an'anaviy va zamonaviy jamiyatning o ‘ziga xos
xususiyatlari, zamonaviy etnologiya fanining dolzarb muammolari,
yangi maktab va nazariyalar tahlili, dunyo madaniyati evolyusiyasida
etnik
omilning
o‘mi,
madaniyatlaming
tarixiy
xilma-xilligi,
antropogenez va etnogenez jarayonlari, milliy-etnik madaniyatni
sivilizatsion
jarayonlardagi
o‘mi
hamda
ahamiyatiga
doir
muammolami o ‘zida aks ettirgan, shuningdek, ulami yosh avlod
tafakkuriga singdiruvchi darsliklar hali-hanuz yetishmaydi. Shu
boisdan ham mazkur kitobda Markaziy Osiyo xalqlari misolida
yuqorida bayon etilgan muammolami yaxlit bir tizimli tarzda
umumlashtirilgan holda talabalarga yetkazishga harakat qilindi.
Ma'lumki, oliy o ‘quv yurtlari “Tarix” yo‘nalishi bo‘yicha
bakalavriat va magistratura bosqichlarining namunaviy o ‘quv rejasida
etnologiya faniga alohida o‘rin ajratilib, zamonaviy pedagogik hamda
axborot texnologiyalari asosida o‘qitish tashkil etilgan. Shuningdek,
mazkur rejada “Markaziy Osiyo etnologiyasi” fani ham muhim
o‘rinda turadi.
Shubhasiz, bu borada Markaziy Osiyo mintaqasi etnologiyasini
o‘rganish ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki, asrlar davomida
ushbu bepoyon mintaqada yashayotgan xalqlaming o ‘ziga xos tarixi,
an'analari va milliy qadriyatlari mushtarakligi asosida qurilgan
do‘stlik hamda o‘zaro hamkorlikda hayot kechirib kelmoqda.
Tarixdan ayonki, o ‘zbek, tojik, turkman, qozoq, qirg‘iz,
qoraqalpoq va uyg‘ur kabi xalqlaming ajdodlari Markaziy Osiyo
hududida asrlar davomida yonma-yon, ko‘p hollarda aralash yashab
kelgan.
Markaziy Osiyo mintaqasida yashayotgan etnoslarning o‘zaro
do4stlik rishlalarining azaliyligi va har qanday xalqning tarixi hamda
madaniyati qo‘shni qardosh xalq tarixi hamda madaniyati bilan uzviy
bog‘liq ekanligini aniq dalillar asosida yoritib berish dolzarb
masalalardan biriga aylandi. Shu bois ham mazkur darslikda Markaziy
Osiyo xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi, an'anaviy xo4jaligi,
moddiy va ma'naviy madaniyatining eng muhim xususiyatlari aks
etgan. Shuningdek, qo‘llanmadan o‘quv reja bo‘yicha ma'ruza
matnlari, mustaqil ishlar (TMI), referat, kurs ishi mavzulari,
namunaviy test savollari, talaba lug‘ati, tavsiya etiladigan eng asosiy
manba hamda adabiyotlar rolyxati ham o‘rin olgan.
Ushbu darslikni tayyorlashda, akademik A. A. Asqarovning
“Узбек халкининг этногенези ва этник тарихи” (Toshkent, 2007)
va “Узбек халкининг келиб чикиш тарихи” (Toshkent, 2015),
akademik К. Sh. Shoniyozovning “Узбек халкининг шаклланиш
жараёни” (Toshkent, 2001), elshunos va faylasuf I. M. Jabborovning
“Жахон халклари этнографияси” (Toshkent, 1985) va “Узбек халки
этнографияси” (Toshkent, 1994), jahon xalqlari hamda o‘zbek
etnologiyasiga oid nashr etilgan darslik va o‘quv qoMlanmalari,
professor
A.
X.
Doniyorovning
“My стаки л
Узбекистон
этнографияси тарихшунослигининг айрим масалалари” (Toshkent,
2003), “Марказий Осиё халклари этнографияси, этногенези ва
этник тарихи” (Toshkent, 2003), “Марказий Осиё халклари
этнографияси, этногенези ва этник тарихи фанидан таълим
технологияси” (Toshkent, 2010),
professor О.
Bo‘riyevning
“Узбекистон тарихини урганишда этнография маълумотларидан
фойдаланиш” (Toshkent, 1996), “Этнография буйича укув-
услубий кулланма” (Qarshi, 1996), “Марказий Осиё халклари
этнографияси” (Qarshi, 1997), “Этнология буйича укув-методик
кулланма” (Toshkent, 2000), “Этнология атамаларининг кискача
изохли лугати” (Qarshi, 2004), “Этнология” (2020) hamda ushbu
muallif tomonidan etnologiya fanini o‘rganish va o‘qitish bo‘yicha
e'lon qilingan ko‘plab ilmiy-uslubiy maqolalar, professor A.
Ashirovning “Этнология” (Toshkent, 2014) hamda A. X. Doniyorov,
O. Bo‘riyev va A. A. Ashirovlaming “Марказий Осиё халклари
5
этнографияси, этногенези ва этник тарихи” (Toshkent, 2011; 2014)
kabi o‘quv qo‘llanmalarga tayanildi.
Ushbu darslik talabalar, magistrantlar, ilmiy izlanuvchilar va
professor-o‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan boMib, ba'zi juz'iy
kamchiliklardan holi bo'lmasligi tabiiy. Ilmsevar o‘quvchilardan
mazkur kitob haqida bildirilgan amaliy taklif va mulohazalarini kutib
qolamiz.
6
Do'stlaringiz bilan baham: |