Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

o'tiz ugul (o ‘ttiz о ‘g 41) ning o'ng
va 
so 'ng qanotlari,
ichkilik.
0 ‘ng qanot uch avloddan iborat: 
to g 1 ay, adigine va mungush.
Eng 
yirigi to g ‘ay avlodi bo ‘lib, uning tarkibiga 
sari, bag'ish, bug'u, solta,
tinimseyit, sayoq, chekir, cheriq, jedigir, aziq, bag'ish, munguldor,
suu, murun, baarin
urug‘lari kiradi.
So‘l qanot 
qo ‘shchi (qutchu), saruu, munduz, jetigem, kitay, basiz,
tubey, cho ‘ngbag‘ish
urug‘laridan tashkil topgan.
Ichkilik guruhiga 
qipchoq, qayman, teyit, keseko, jo s kesek,
qanrdi, bo 'ston, moygut, avagat (avat), t o ‘ylus (do‘ylus)
urug‘lari 
birlashgan.
T og‘ay guruhi Tangritog‘ning asosiy qismida, adigine bilan 
mungush guruhlari esa Janubiy Q irg‘iziston yerlarida joylashgan. 
T og‘ay guruhining eng yirik qabilasi b o‘lgan bug‘ular Issiqko‘lning 
shimoliy va sharqiy sohillari hamda butun janubiy chegaralaridagi 
hududlarda yashagan. Chu daryosining janubiy qirg‘oqlari b o ‘ylab 
Q irg‘iz tog‘ tizmasi daralarida solto qabilasining yerlari bo‘lgan.
N orin daryosining o ‘rta oqimi, Dungal va Susam ir vodiylari 
chekir hamda sayoq qabilalariga qarashli yerlar hisoblangan. F arg‘ona 
past tekisligining sharqiy qismi, Oltoy vodiysi va sharqiy Pomir, 
shuningdek, Farg‘ona hamda Oltoy tog‘ tizmalari etaklarida adigine 
bilan mungush hamda ichkilik qabilalari yashagan.
K. Petrovning ta'biriga ko ‘ra, m o‘g‘ul tilli xalqiar orasida 
oyrat-
mo'g'ul, bar gut, baarin, kerey it, mar kit, dug ‘lat, barlos, jaloyir
va 
boshqalar qirg‘iz xalqining shakllanishida muhim rol o ‘ynaganlar. 
Mazkur olim qirg‘izlam ing shakllanishida m o‘g ‘ullamirig muhim 
o‘m i bor, lekin ulam ing birlashuvi turkiy tilli qabila va xalqiar orasida 
sodir bo‘ldi, deb hisoblagan edi. M uallif tomonidan qirg‘iz xalqining 
etnik qiyofasi va ulam ing tarkibiga kirgan turkiy xalqlam ing urug‘- 
qabilaviy guruhlari aniqlandi. Qirg‘izlarga m o‘g ‘ullar bosqiniga qadar 
Tangritog‘ni egallagan Yenisey-Irtish daryo oralig‘i qabila va xalqlari
- qipchoq, tokuz-o‘g ‘uz, qarluq hamda og‘uz-uyg‘urlar eng ko‘p ta'sir 
ko‘rsatgan.
Mazkur muallifning fikricha, Tangritog‘ qirg‘izlari xalq sifatida 
uchta katta mavze asosida shakllangan. Tangritog‘ning mahalliy 
aholisi mo‘g‘ul bosqiniga qadar mil. a w . I ming yillikda Oltoy- 
Xangay qabilalarining Tangritoqqa siljishi natijasida shakllangan. Ilk
156

---

bor ko ‘chmanchilar milodiy asr arafasida Tangritog‘da mahalliy 
aholini o ‘ziga singdirib, ulami bo'lib yuborgan edi. Tangritog‘da 
Ashina boshchiligidagi turklar yetakchi rclni egallagan bo‘lsa, V II-
XII asrlarda esa qarluq va o ‘g ‘uz-uyg‘ur qabilalari yetakchi rol 
o ‘ynagan. Tangritoqqa ko‘chib o ‘tgan barcha qabilalar (ham m o‘g ‘ul, 
ham turk) qarluq-uyg‘urlam ing tarkibiga singib ketgan edi, lekin xalq 
sifatida shakllanish jarayonida vaqti-vaqti bilan boshqa turli 
qabilalaming bostirib kirishi hisobiga uzilishlar sodir bo‘ldi. Shunday 
qilib, Х1П asr boshlarida ko‘pgina o ‘g ‘uz-qarluq qabilalari ino‘g ‘ullar 
tomonidan G 'arbiy Tangritoqqa siqib chiqarilgan edi. .
M o‘g ‘ullar 
qirg‘izlaming 
shakllanishida 
ikkinchi 
qatlam 
hisoblanadi. Ushbu holat qirg‘izlarda bugungi kunda m o‘g‘ul tilli 
urug‘-qabilaviy nom lam ing saqlanishi bilan tasdiqlanadi (m o‘g ‘ul, 
baarin, kereit, markit va boshqalar).
Irtish-Yenisey daryolari oralig'ida qimoq-qirg‘iz qabilalari hamda 
ularga yaqin qarindosh bo‘lgan sharqiy qipchoq qabilalari uchinchi, 
ya'ni asosiy guruh hisoblanadi. Mazkur guruhning harakatlari XIII 
asrda m o‘g ‘ullar bosqiniga qadar mavjud mahalliy aholining 
qoldiqlari va kelgindi m o‘g ‘ullaming siqib chiqarilishi yoki singib 
ketishiga sabab bo‘ldi. Aynan qimoq-qipchoq qabilalari so‘nggi ikki 
massiv asosida xalq sifatida Tangritog4 qirg‘izlarining qiyofasini 
belgilab berdi.
K. Petrovning ma'lumot berishicha, qirg‘iz xalqining etnik 
qiyofasini qim oq-qirg‘iz qabilalari belgilab bergan, qaysiki, ulami 
Yenisey qirg‘izlarining chekka qabilalari deb, shartli ravishda atash 
mumkin.
Chingizxon tomonidan ushbu hududlaming bosib olinishi va 
uning o ‘g‘illariga bo‘lib berilishi hamda uluslaming tashkil topishi 
natijasida Irtish-Yenisey daryolari oralig‘ining sharqiy qismidagi 
qipchoq-qirg‘iz qabilalari alohida mavqyega ega bo‘ladi. Ular “davlat 
qabilalari” mavqyeida bo‘lib, hyech kim ularga egalikka davo 
qilolmas edi. Ushbu qabilalaming Ob daryosining yuqori qismidan 
Tangritog‘ga qarab siljishi 0 ‘rda davridayoq boshlangan edi. Qirg‘iz 
qabilalari buyuk xonga bo'ysunar, uning o ‘g ‘ilIari esa ulus 
y o ‘lboshchilari bilan yaqin aloqada edi. Bir muddat o ‘tgach, 
Chingizxonning nabirasi Xaydu sharqiy Tangritog‘dan Yeniseygacha 
bo‘lgan barcha turk-mo‘g ‘ul qabilalari hamda tarkibida qirg‘izlar kam 
boMganlami ham qo‘shib, o ‘zining boshqaruvi ostida birlashtirgan edi.
157

---

1340-yilda yangi davlat - M o‘g ‘uliston paydo b o ‘ladi, qaysiki, 
uning etnik tarkibi Tangritog‘ning m o‘g ‘ul bosqiniga qadar mahalliy 
aholi qoldiqlari, m o‘g‘ul va qipchoq-qirg4z qabilalaridan iborat edi.
Q irg‘izlarning G ‘arbiy Tangritog‘gacha tarqalishi dastlab boshqa 
m o‘g ‘ul-turk aholisi bilan birgalikda kichik guruhlam ing ham 
ko lchishi orqali ro‘y berdi. U shbu jarayon Amir Tem um ing siyosiy 
maydonga kelishi bilan yanada kuchaydi.
XV 
asrning ikkinchi yarmida Axm adxon boshchiligida Q irg‘iz 
xonligi tashkil topdi. Uning tarkibiga Tangritog‘da qolgan m o‘g ‘ul- 
turk qabilalari ham kirdi. M azkur davlat uzoq faoliyat ko ‘rsatmasa-da, 
muhim oqibatlar: qipchoq-qirg‘iz qabilalarining birlashuvi va ularga 
m o‘g ‘ul-turk 
qabilalarining 
qo‘shilishi, 
ya'ni 
tarkibi 
unchalik 
o‘zgarmagan qirg‘iz xalqining birlashishiga sabab b o‘ldi. Shu tariqa, 
Tangritog4 bo ‘ylab qipchoq-qirg‘iz qabilalarining tarqalishi jarayonida 
qirg‘iz xalqining shakllanishi sodir bo‘ldi.
Irtish-Yenisey daryolari oralig‘ida ju d a ko ‘p qirg‘iz, alachin, 
kuban, qipchoq hamda turkiy va m o‘g ‘ul tilli qabilalar yashar edi. 
Bulaming birortasi ham xalq sifatida shakllanm agan bo ‘lib, ulam i 
“Лесные народы” (“O crmon xalqlari”) deb atashar edi.
Diqqatga sazovor jihati shundaki, ba'zi qabilalar ХШ asrda 
Tangritog‘da boshqa qirg‘iz qabilalari bilan birga o ‘z nomlarini saqlab 
qolgan. Shular qatorida bulgacha va keremuchi qabilalari ichkilik 
guruhining yadrosini tashkil etadi. Ayni shu paytda Irtish-Yenisey 
daryolari oralig‘ida qipchoq va oyrat qabilalari qirg‘izlar bilan 
aralashgan holda yashar edi. Oltoy-Xangay tog‘oldi aholisi uyg‘ur va 
tokuz-o‘g‘uz qabilalari qirg‘iz xalqi tarixida muhim rol o ‘ynagan.
Muallifi noma'lum “Худуд ул-олам ” asarida qim oqlam ing 
yashash joyi to‘g‘risida XI asrga oid ma'lumotlar uchraydi, aynan 
undan sharqda qirg‘iz qabilalaridan biri, janubda Irtish daryosi, 
g‘arbda 
qipchoqlaming 
ba’zi 
qismi, 
shimolda 
esa 
inson 
yashamaydigan hududlar borligi yozilgan. Bunga ko‘ra, Qipchoq 
hududi qimoqlar o ‘lkasi, uning aholisi esa qirgMzlarga o ‘xshaydi.
0 ‘rta asrlaming mashhur tarixchisi Gardiziy qim oqlam ing asosiy 
qabilalari imi, imek, tatar, boyandar, qipchoq va boshqalar ekanligini 
ta'kidlagan edi. Qimoqlar xalq sifatida shakllanmagan edi, ular orasida
VII asrda tilga olingan qipchoqlar alohida ajralib turar edi. “Q im oq” 
nomi X asr oxiri - XI asr boshlarigacha mavjud bo‘lib, shundan so ‘ng
XI asrda qipchoqlar asosiy rol o ‘ynay boshlagan edi.
158

---

К. Petrov qirg4iz xalq eposi - “M anas” va uning bosh qahramon 
nomini qirg‘iz qabilalari yuqori Ob havzasidan olib kelgan. “Manas” 
eposi faqat o ‘ng va so‘l qanot qabilalarda keng tarqalgan. Bu faqat 
Obning yuqoridagi qimoq va qim oq-qirg‘iz qabilalari qirg‘iz 
xalqining o 4ng hamda so‘l qanot qabilalarining avlodi ekaniigi 
to ‘g ‘risida fikrlashga asos bo4ladi. Ichkilik guruhi esa Yenisey 
qirg‘izlari tarkibining asosini tashkil etadi.
K. Petrov Ob daryosining yuqori qismida Oltoy va Yenisey 
qabilalari madaniyatining o ‘zaro aralashuv jarayoni juda keng 
hududda sodir bo‘lgan, deb hisoblaydi. Etnogenezda qimoq va 
Yeniseybo4yi qirg'izlari bevosita ishtirok etgan. Bular “chekka” 
qirg‘izlari, ulam ing o ‘ziga xosligi keyinchalik aynan “qirg‘iz” 
nomining kelib chiqishiga asos bo‘lgan edi.
XII 
asrda Yenisey-Ob daryolari oralig‘ida oyrat-mo‘g4ul, ularda 
shimolda qirg4 iz-qirgu va “chekka” qirg‘iz-burutlar yashar edi. K. 
Petrov 
Yenisey-Ob 
daryolari 
oralig‘i 
Tangritog4 
qirg‘izlari 
avlodlarining ilk etnogenez hududi, deb hisoblaydi. Qirg‘izlar 
etnogenezida qimoq va Yenisey qirg‘izlari tarkibidagi qabilalar ham 
qatnashgan.
Yenisey-Ob daryolari oralig‘idagi mahalliy aholi va kelgindi 
qabilalam ing etnik birlashuv jarayoni 
I 
ming yillikning o ‘rtalarida 
sodir bo ‘lgan edi.
M azkur davrda qirg‘izlarda patriarxal-urug'chilik tuzumining 
yem irilishi ro‘y bergan. Q irg'izlam ing hududiy-davlat birlashuvining 
paydo boMishi V I-V II asriarda qabilalararo jam oalar shakllanishining 
m a'lum bir darajasini o ‘zida aks ettirar edi. U yg4urlar 748-yilda 
qirg‘izlar ustidan hukmronligini o ‘m atgan edi. Ushbu jarayonda 
qirg‘izlar qisqa muddat o‘zlarining davlat birlashmalarini e'lon qildi, 
shu bilan birga yagona xalq sifatida namoyon bo‘la olmadi. 0 ‘sha 
paytda qirg4izlar birlashmasiga furii (xori, kori), qosim va boshqa 
qabilalar kirar edi.
Xitoy 
manbalariga 
ko4ra, 
X-asrga 
kelib 
qimoq-qirg4iz 
qabilalarining so 4nggi birlashuv jarayoni ro4y berdi. X l-X II-asrlarda 
ushbu qabilalar naymanlar tomonidan siqib chiqarildi.
Qirg4izlaming asosiy qismini bukara va charbalar tashkil qilgan 
(nisbatan ozgina mol-holga ega bo4lgan kishilar ana shunday nom 
bilan atalgan). Aholiga biylar bilan manaplar boshchilik qilgan. 
M anaplik juda qadimdan mavjud bo4lib, saribag4ish qabilasidan
159

---

bo ‘lgan barcha kishilar ilgari “ m anap” deb atalgan (M anap ismli 
qabila boshlig‘i nom idan kelib chiqqan). M anaplar uch guruhga 
bo ‘lingan: o g ‘a yoki cho‘ng manap, o ‘rta manap ham da chala manap.
M ol-holidan ayrilgan kam bag‘allar biy va m anaplar x o ‘jalig ida 
malay, cho‘pon-qo‘ychi, jilqichi, jalchi (kunbay ishlovchi m ardikor) 
sifatida ishlab, kun kechirishga m ajbur b o ‘lgan. Shuni ta'kidlash 
kerakki, 92 o ‘zbek urug‘iga oid shajaralam ing barchasida “ q irg ‘iz” 
etnonimi uchraydi.