Ovchilik
. Qirg‘izlarda qadimdan ovchilik rivojlamb kelgan. Ov
qushlari, miltiq yordamida, shuningdek, qopqon qo‘yish orqali ov
qilingan. Asosan, tog‘ echkilari, bug‘u, ayiq, bo‘ri va tulki ovlangan.
T og‘-toshlarda bemalol yurish uchun turli xil moslamalar: toy
tuyoq, japqaq va temir chukalardan foydalanilgan. Qirg‘iz ovchilari ov
jarayonida it, burgut, lochin va qirg‘iylardan keng foydalangan.
161
XIX
asm ing oxiridan boshlab qirg ‘izlam ing kundalik hayotida
baliqchilik muhim rol o ‘ynay boshlagan. Suv havzalariga yaqin
yerlarda yashayotgan qirg‘iz oilalari baliq ovlash bilan m ashg‘ul
bo ‘lgan. Keyinchalik asalarichilik va pillachilik vujudga kelgan.
Hunarmanchilik.
M intaqaning boshqa chorvador xalqlarida
b o ‘lgani singari, qirg‘izlarda ham k o ‘proq chorvachilik bilan bog'liq
kasb-hunarlar taraqqiy etgan. M asalan, bahor va kuzda qirqilgan qo‘y
junidan urchuq, ya'ni iyiq yordam ida ayollar uyda ip yigirgan va
oddiygina qop xalta ham da tasm a tikish uchun zarur m atolar to ‘qilgan.
. Y og‘ochsozlik va duradgorlik ham keng tarqalgan hunarlardan
hisoblangan. 0 ‘tov, egar va idish-tovoq yasalgan, ulam i tayyorlovchi
ustalar jigach usta deb atalgan. Bunday ustalar qirm a va duko‘n kabi
dastgohlarda ishlagan.
Qadimiy kasb-hunarlardan aksariyati hozirda ham butun o ‘lka
bo ‘ylab
keng
q o ‘llanilib
kelinmoqda.
Shahar
va
qishloq
hunarmandlari tem irdan ish qurollari, uy jihozlari, shuningdek, harbiy
qurol-aslahalar
tayyorlagan.
Afsuski,
arxeologik
qazishm alar
tayyorlangan barcha tem ir uskunalam ing turlari xususida to ‘liq
ma'lumot bermaydi. Chunki temir yer ostida yom on saqlanadi, shunga
qaramay, k o‘plab ma’lumotlar to ‘plangan.
Qishloq xo‘jaligi uchun omoch uchiga kiydiriladigan tish,
ketmon, o ‘roq, bog‘dorchilik va qo‘y junini qirqadigan qaychilar,
nag‘al, ishga yaroqli hayvonlar abzali ham da aravaga zarur b o ‘ladigan
jihozlar tayyorlangan. Shuningdek, tem ir idishlar, qozon, tarozi, tosh,
qaychi, pichoq, qoshiq, beshlik, qulf-kalit, zanjir va boshqa buyum lar
yasalgan.
Badiiy quyma buyumlar orasida juda ko‘plab bronzadan yasalgan
listunlar va zinapoyachalar muhim ahamiyatga ega. Ustunlar silindr
shaklida ishlangan, balandligi 30 sm, diametri 15 sm. b o‘lib, usti
o £ymakor naqshlar bilan qoplangan. Yuqori badiiy saviyada bajarilgan
ikki ustun sirti, turli xil naqshlar (har xil o ‘simliklar, gajaklar,
geometrik shakllar va yozuvlar)da cho‘lda borayotgan to ‘rt y o ‘lbars
tasviri o ‘ta mohirlik bilan ishlangan.
Oqbeshim (To‘qmoq shahri yaqinida) shaharchasidagi budda
ibodatxonasidan topilgan juda ko4plab tilla qoplangan nozik qirqm a
bronza
nishonlar
qadimdan
oltinni
eritib
ishlash
usuli
rivojlanganligidan dalolat beradi.
162
Rangli va qim matbaho m etallardan ayollar uchun turli xil bezak
va buyumlar yasalgan.
Jum ladan,
bilakuzuk,
isirg‘a,
uzuk,
qo‘ng‘iroqcha, hayvonlar shakli tushirilgan osma tumorlar va
oynachalami misol qilib keltirish mumkin. Shoshtepa manzilgohi va
hozirgi Krasnorechensk shaharchasidan topilgan kumush bilakuzuklar
o ‘zining badiiy qiymati yuqoriligi bilan ajralib turadi. Bilakuzuklar
tayyorlash usuli bitta bo ‘lgan: uchta silliq kumush sim bir bog‘lam
qilingan, ikki yo‘g ‘on sim o ‘rtasidan nozik kumush sim o ‘tkazilgan.
Bilakuzuk uchi yuqalashtirilib, shunga o ‘xshash maxsus jihoz bilan
: hay von boshlari ulangan.
Kulolchilik hunari hammadan ko‘proq o ‘rganilgan. Mahalliy
kulollar idishlarga boMgan talabni qondirishga harakat qilgan, shu bois
bunday mahsulotlardan keng foydalanilgan. Kuydirilgan loydan
yasalgan buyum lar qurilish, jam oat va madaniy binolami me'moriy
bezash ham da diniy marosimlami o ‘tkazishda keng qo ‘llanilgan.
Kulolchilik VI—XII asrlarda bir nechta bosqichda rivojlannb kelgan.
V I-V III asrlarda kulolchilik mahsulotlarining asosiy qismi uyda,
q o ‘lda bajarilgan. Idishlar va yoritqichlar uncha takomillashmagan,
shakllar bilan ishlov berilgan holda, uning ustiga bo‘yoq surtilgan,
so ‘ngra pardoz qilingan. 0 ‘choq tirgaklari hayvonlar boshini
eslatuvchi shaklda jihozlangan.
Shuningdsk, kulolchilik buyumlaridan loy tobutlar sifatida
foydalanilgan. Ular ko‘pincha badiiy jihozlarda ishlatilgan, masalan,
inson qiyofasi va hayvonlar shaklida yasalgan bezaklar dsvorlarga
yopishtirilgan. Shaharlik kulollar tomonidan bino peshtoqlarini
bezovchi g ‘ishtlar ham yasalgan.
K ulollar faqat tor doirada ish ko‘rmagan, idish yasash bo‘yicha
kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ulami uy sharoitida tayyorlash keng
y o ‘lga qo ‘yilgan. Xalqlaming bir yerda muqim yashashi, dehqonchilik
bilan shug‘ullanishi va ular bilan ko‘chmanchi qabilalar o ‘rtasida
aloqalam ing
rivojlanishi
kuzatilgan.
Maxsus
uskunalarda
tayyorlangan idishlar ko‘paygan, ayrim joylarda ular o ‘z ustunligiga
ega b o ‘lgan. Ushbu davrda kulollar yasagan buyumlar ko‘plab
uchrashini ta'kidlash o ‘rinlidir.
O ltroq aholi hunarmandchiligining ko‘pgina turlari to‘g ‘risida
yozm a manbalarda deyarli ma'lumot uchramaydi. Hunarmandlaming
m ehnat quroli va mahsulotlari ga u yoki bu darajada tavsif berish
uchun arxeologiya materiallari ham yetarli emas. Masalan, yog‘ochga
163
ishlov berishni buyum lar (so ‘qa)ning nam unasi v a qurilish buyumlari
(ustun qoldiqlari va kuygan to ‘sin y o g ‘ochlari), duradgorlik asboblari
(iskana, randa va bolta) orqali tasavvur qilish mum kin. 8иф1аг,
shuningdek, gazm ol qoldiqlarining topilganligi yigiruv va to‘quv
ishlari keng rivojlanganligidan dalolat beradi. Teri oshlash va hay von
suyaklaridan
anjom lar
yasash
haqida
deyarli
hyech
qanday
m a'lum otlar m avjud emas.
K o ‘rinib
turganidek,
VI—XII
asrlar
m obaynida
hozirgi
Q irg‘iziston hududida hunarm andchilik ishlab chiqarish va texruk
taraqqiyoti
yuksak
darajasiga
yetgan.
B unda
shubhasiz,
hunarm andlam ing yuqori kasbiy m ahoratini kuzatish mumkin.
Q irg‘iziston hududida aholining doim iy yashab qolishida yana bir
sababi, oldinlari F arg‘ona va O loydan o ‘tgan savdo y o ‘lining VI—VII
asrlarda yettisuv ham da Tangritog4 orqali Uzoq Sharq, 0 ‘rta yer
dengizi bo‘yidagi m am lakatlar ham da Y evropa bilan bog‘lanishi
m uhim rol o ‘ynagan. G ‘arbiy turk xoqonligining yettisuvda o‘z
hokim iyatini o ‘m atishi va qarorgohini bu yerga ko ‘chirishi ham
muhim savdo yo ‘lining yo‘nalishining o ‘zgarishiga sabab b o ‘lgan.
M azkur yo‘ldan foydalangan Sug‘d savdogarlari o ‘z faoliyatlarini
yanada rivojlantirgan. yettisuv va Sug‘dning aholisi m uqim yashay
boshlagan davrda iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish taraqqiy eta
boshlagan. Shu bois qadimgi solnomalarda yozilishicha, Siyobdan to
Amudaryogacha bo‘lgan turkiylar yeri bitta nom bilan atalib, odam lar
bir xil yozuv va tilga ega bo‘lgan, shuningdek, bir-biriga o ‘xshash
ho Ida kiyingan. Bu shundan dalolat beradiki, Sug‘d va Shoshdan
kelgan savdogarlar hozirgi Shimoliy Qirg‘iziston vohasi hayotida
muhim rol o ‘ynagan. Ammo, keyingi davrlarda sug‘d tili turkiy tilda
so zlovchi mahalliy aholi tilidan farq qilgan. Ushbu yettisuv tarixidagi
muhim voqyeani Mahmud Koshg‘ariy qoldirgan m a'lum otlar ham
tasdiqlaydi: “ Sug‘diylar — Bolasog‘unga ko‘chib kelgan odam lar
guruhi. Ular Buxoro va Samarqand o ‘rtasidagi Sugtddan b o ‘lib,
turkiylar ko‘rinishiga ega va ulaming odatlarini qabul.qilgan”.
Muqim aholi yashovchi markazlaming vujudga kelishi va
rivojlanishida mahalliy turkiy xalqlaming o ‘m i beqiyos b o ‘lganligini
turar-joylarining turkiycha nomlanishida ham
ko ‘rsa
b o ‘ladi.
Jumladan, VII—X asrlarda Sariq, Jo‘l, X o‘rran-Juvon, B olaspg‘un va
hokazo nomlar bunga misol bo‘la oladi.
164
Arxeologik tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, Shosh va
Sug‘ddan kelgan savdogarlam ing moddiy madaniyati mahalliy aholi
ta'siri ostida o ‘zgarib borgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |