Usun
nomi
bilan tanilgan.
V. V. Radlov qirg‘izlar m o‘g ‘ul bosqini davrida dastlabki
hududlaridan siqib chiqarilgan deb yozgan edi va o ‘z navbatida ushbu
151
fikm i C h o 'q o n V alixonov ham da O. Qoraev, M. Kojobekovlar ham
m a'qullagan edi.
A kadem ik V. V. Bartold qirg ‘izlam i T angritog‘ga ilk k o ‘chishlari
to ‘g ‘risida gap b o ‘lishi m um kin emas, deb ta'kidlaydi va u bunday
xulosaga kelish uchun xitoy ham da arab m anbalariga tayanadi. A.
B em shtam esa qirg‘izlam i Tangritog‘ga k o ‘chishi sekin-asta sodir
b o ‘igan deb qayd etgan b o ‘lsa, K. Petrov esa ushbu etnos (qirg‘iz)ning
Tangritog'da m o‘g ‘ullar bosqinidan keyingi davrda uchta etnik
kom ponent asosida shakllanganligi borasidagi g ‘oyani ilgari suradi. S.
M. Abramzon K. Petrovning fikriga qo ‘shilmasdan, ayni paytda
Tangritog‘ga qirg‘izlar emas, turkiy qabilalar kelgan edi, degan edi.
Yu. Xudyakoy o ‘zining “История енисейских кыргызов” (Abakan,
2000) asarida qirg‘izlam ing Tangritog‘ga ko‘chishi ikki bosqichda
bo‘lganligini tasdiqlaydi. Um uman olganda, qirg‘izlam ing etnik
tarixiga oid muammo fanda o ‘z yechimini to ‘la-to‘kis topgan, deb
bo‘lmaydi.
Q irg‘izlam ing Yenisey bo‘ylarida yashaganliklari to ‘g ‘risida
qadimgi va o ‘rta asrlar manbalarida ham ma’lum otlar uchraydi.
Hozirgi qirg‘iz xalqining etnomadaniy kelib chiqish jarayonini
tushunishda ushbu manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Q irg‘izlar
turkiy tilda so ‘zlashuvchi qadimiy xalqlardan biri b o ‘lib, ular
to‘g‘risida ilk bora miloddan oldingi III asr oxirlarida xitoy tilidagi
Xan manbalarida eslatiladi. Qirg‘izlam ing etnik guruhlari ko ‘pgina
turkiy va m o‘g‘ul tillarida so‘zlashuvchi xalqlam ing shakllanishiga
olib kelgan jarayonlarda ishtirok etgan edi.
“Buyuk davlatchilik” davri qirg‘izlaming Sharqiy Turkistonda
paydo bo‘lishiga olib keldi va ulam ing G ‘arbiy Tangritog1 tom on
siljishlarida muhim bosqich bo‘ldi.
Qirg‘iz xonliklari yettisoyda XVIII asr boshlarigacha, ya'ni
qirg‘izlar jun g‘orlar tomonidan Jung‘oriyaga olib ketgunga qadar
mavjud bo‘ldi. Jung4orlar xonligi manchjurlar tom onidan tor-m or
etilgach, qirg‘izlaming bir qismi Manchjuriyaga ko‘chirilgan b o ‘Isa,
bir qismi esa qalmiqlar bilan birga Volga bo‘ylariga qochgan va
hozirgi Ural xalqlari tarkibiga kirgan.
Qirg izlar asosan, mongoloid irqiga mansub. Ma'lumki, m o ‘g ‘ul
irqiga xos alomatlar: tana terisining sarg‘ishligi, qattiq to ‘g ‘ri soch,
badandagi sochning uncha ko‘p bo‘lmasligi, iyagining b o ‘rtib
152
chiqqanligi,
burunning
yassiligi
(pachoqroqligi),
me’yordagi
qalinlikda lab hamda m o‘g ‘ul qovoq (epikantus)dan iborat.
Odatda, qirg‘izlam ing sochi qattiq va to‘g ‘ri, badandagi sochi
uncha ko‘p emas, yuzi yassi, bumi bo'rtib chiqmagan, yuqori qovog‘i
epikantus (o ‘g ‘il va qiz bolalarda) ko‘rinishda bo‘ladi. Ammo, oltoy,
tuva va buryat xalqlari bilan solishtirganda, yuqoridagi hamma
belgilar qirg‘izlarda yanada yaqqolroq namoyon bo‘lgan. Shuning
uchun qirg‘izlar so f m o‘g ‘ul irqiga xos emas.
Yenisey-Irtish
daryo
oralig‘i
(zamonaviy
Tangritog4
qirg‘izlarining avlodlari yashagan hudud) aholisi yevropeoid irqiga
mansub bo‘lganligiga e'tiborimizni qaratamiz. 0 ‘sha paytda m o‘g‘ul
irqiga mansub odamlar Bayko‘lbo‘yi va Sharqiy M o‘g ‘ulistonda
yashar edi, lekin II-IV asrlarda m o‘g ‘ul irqiga mansub qabilalaming
Yenisey va Oltoyga ko ‘chishi avtoxton aholining qiyofasini
o ‘zgarishiga olib keldi.
M o‘g ‘ul
irqiga
mansub
qabilalaming
asta-sekinlik
bilan
Tangritog‘ga qarab siljishi, II ming yillikning birinchi yarmida
Tangritog*
aholisi
qiyofasining o ‘zgarishiga sabab bo‘Idi va
pirovardida, zamonaviy qirg‘izlamikiga o ‘xshab shakllandi. Ushbu
o'zgarishlar qirg‘izlam ing Janubiy Sibir irqiga mansub ekanligi so‘z
yuritishga asos ЬоЧа oladi.
Q irg‘iz tili Oltoy til oilasini turkiy tili guruhining shimoliy-
g ‘arbiy til shoxobchasiga mansub. Ushbu til bilan bir qatorda xalq
dialektikasining ikki guruhi: shimoliy dialekt guruhi va qirg‘iz hamda
o ‘zbek tilining o ‘zaro ta'siri natijasidagi aralash dialektlaming janubiy
guruhi mavjud.
Taniqli tilshunos B. Yunusaliev til tarixidagi uch davmi ajratib
ko ‘rsatadi: qadimgi davr, ya'ni VU-XII asrlar; o'rta davr - XII-XV
asrlam ing o ‘rtalari (Oltoy davri deb ham ataladi). Ushbu davrda
qirg‘iz tilining qipchoq tili bilan o ‘zaro ta'siri natijasida asta-sekinlik
bilan g ‘arbiy til ko ‘rinishiga ega bo‘ladi: yangi davr - XV asming
o ‘rtalari — XVI asr. Shu davrdan boshlab qirg‘iz tili yagona xalq tili
shakllana boshlaydi. Olim qirg‘iz tilini zamonaviy Qirg‘iziston
hududida emas, balki undan shimoliy-sharqda, ya'ni Sharqiy
Turkistonda paydo bo‘lgan, deb hisoblaydi.
Zamonaviy qirg‘iz tilining paydo boMishi so‘nggi davrga
taalluqli, holbuki, milodiy I asrda Yenisey da yashagan qadimgi qirg‘iz
qabilalarining tili uning shakllanishida asos bo‘lib xizmat qilgan.
153
So‘nggi davrlarda qirg‘iz tili qipchoq tili bilan assimiliyasiyalashgan,
shu bilan birga, boshqa til va til guruhlari, xususan, m o ‘g 4ul tili ham
uning shakllanishida m uhim rol o ‘ynagan, degan qarashlar ham ilgari
surilmoqda. Q irg‘iz tili leksikasi m o ‘g ‘ul elem entlari bilan birga arab
va eron tillaridan so‘zlam ing kam o ‘zlashtirilganligi bilan farqlanadi.
“Q irg‘iz” nomi ilk bor geegun shaklida xitoycha “X anshu” (Xan
sulolasi tarixi) yilnom asida.m il. a w . 203-yilda gi voqyealar bayonida
tilga olingan. Qirg‘izlam ing eng qadimgi ajdodlari gun, shak, usun va
dinlin qabilalari ittifoqiga borib taqaladi.
“Q irg‘iz” etnonim ining kelib chiqishi to ‘g ‘risida bir qancha
qarashlar mavjud. Jumladan, “qirg‘iz” nomi haqida keng tarqalgan
talqinlam ing birida ushbu atam a “qirq urug‘li xalq” degan ma'noni
bildiradi, deyiladi. Boshqa bir taxm inga ko ‘ra, qirg‘iz etnonimi
“ qirilgis” - “yengilm as”, “qo‘rqmas” degan m a'nolam i bildiradi, deb
qayd etilsa, taniqli tilshunos olim K. Petrovning fikricha, “Q irg ‘iz”
atamasi etimologiyasi qadimgi turk sifat so‘zi “qirig” - “qizil”dan
kelib chiqqan. “Qirg‘iz” atamasi shu so‘zning ko‘plikdagi ma'nosi
b o ‘lib, mazkur so‘z xalq yashagan hudud bilan bog‘liq, xalqning nomi
esa shu so‘zdan olingan.
Yenisey b o ‘yidagi Qirgun mamlakati (“ Qizil m am lakat”) mil.
a w . 1 ming yillikdayoq mavjud edi. O lsha paytda “Qirgut” atamasi
paydo bo‘lgan, keyinchalik esa “qirg‘iz” atamasiga o‘zgargan.
Abulg‘oziy
Bahordirxonning
“Ш ажарайи
турк”
asarida
qirg‘izlaming kelib chiqishi haqida ma'lumot berilgan b o ‘lib, ushbu
manbada qayd qilinishicha, 0 ‘g‘uzxonning Q irg‘iz degan nabirasi
bo‘lgan. Aynan mana shu nabirasidan qirg‘izlar tarqalgan ekan.
Xullas, qirg‘izlaming kelib chiqishi to ‘g ‘risida turlicha qarashlar
mavjud. Xususan, ulaming Yenisey qirg‘izlaridan tarqalganligi biroz
bahsli masala hisoblanadi. Qirg‘izlaming ilk etnik tarixi va qadimgi
qabila ittifoqlari (xunnlar, dinlinlar, saklar va usunlai) bilan bog‘liq.
VI—X asrlarda Sayan-Oltoy va Tangritog‘ etaklarida yashovchi turkiy
qabilalar qirg‘izlar yerlariga ko'chib kelib, mahalliy aholi bilan
qo‘shilib, Qirg‘iz davlatini tuzadi. Turk xoqonligi va ko‘chmanchi
davlat uyushmalari davri (V I-X asrlar)da keyinchalik qirg‘izlar
tarkibiga kirgan qabilalar Sayan-Oltoy, Irtishbo‘yi va Sharqiy
Tangritog‘ning turkiy aholisi orasida shakllangan. Hozirgi hududga
IX -X asrlarda ko‘chib kelgan eroniy tilli, kichik turklashgan mahalliy
elatlar hisoblangan qarluqlar va o ‘g‘uzlar bilan aralashib ketgan. XIII
154
asrgacha Tangritog* aholisi irqiy jihatdan yevropeoidlarga mansub
edi. Qirg‘izlam ing bir qismi IX -X II asrlarda, katta qismi esa o*rta
asrlar davomida g*arbga ko*chib, Issiqko‘l atroflari, yettisuv havzasi,
Tangritog* yon bag‘irlari, F arg‘ona vodiysining to g ‘oldi mintaqalari
va Dashti Qipchoq hududlariga borib joylashgan.
Qirg*izlaming asosiy qismi Tangritog* va Issiqko‘l oralig*ini
makon tutib, bu yerdagi bir nechta turkiy qabilalar bilan birgalikda
hozirgi qirg*iz xalqini tashkil qilgan. Qirg*iz xalqi tarkibiga,
shuningdek,
yettisuv
va
M ovarounnahming
turkiy
qabilalari,
jumladan, qarluqlar ham da uyg‘urlar, keyinchalik mo*g*ul qabilalari
qo*shilgan. Ushbu davrda qirg*izlaming tipi bo*yicha mo*g‘ullashuvi
va tili bo*yicha turkiylashish jarayonlari nihoyasiga yetgan. X V -X V II
asrlarda esa, kelib chiqishi qozoq no*g*oylar bilan bog‘liq qabilalar
kirib kelgan. Qozoqlarning bir qismi boshqa turkiy xalqlam ing
etnogenezi singib ketgan. X V I-X V II asrlarda qirg*izlarga qozoq-
no*g*oy qabilalari kelib q o ‘shilgach, Tangritog* qirg*izlarining etnik
jihatdan shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan.
Keyingi ikki asr davomida Jung*or xalqlari qirg*izlami talab
keldi. Ular XJX asr birinchi yarmigacha Qo*qon xonligiga tobe
bo*lgan. XIX asm ing 60-70-yillarga kelib qirg*iz yerlarining aksariyat
qismi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinadi.
{V Q IR G ‘IZ L A R N IN G E T N O G E N E Z I •)
155
Q irg‘izlam ing urug‘-aymoqlari asosan, uchta yirik guruhga
b o ‘linadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |