Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur shakli sifatida Reja

Yetarli asos qonuni 

Chin  fikrlashning  aniq  muayyan,  izchil,  ziddiyatsiz  bo‘lishligi  yuqorida  ko‘rib  o‘tilgan 

mantiqiy qonunlarda ifodalangan bo‘lsa, uning isbotli, ishonarli bo‘lishlik xususiyati yetarli asos 

qonuni deb nomlangan mantiqiy qonunda o‘z ifodasini topgandir. 

---

Bu  qonunning  talabi  bo‘yicha  tafakkur  jarayonida  har  bir  chin  fikr  yetarli  asosga  ega 

bo‘lmog‘i  zarur,  ya’ni  har  bir  fikr,  mulohaza,  muhokamaning  chinligi  boshqa  chinligi 

isbotlangan fikr yordami bilan asoslanib berilmog‘i kerak. 

Bu yerda gap fikrning mantiqiy jihatdan asoslanib berilishida, uning mantiqiy isbotga ega 

bo‘lishi  haqida  boradi,  chunki  mantiqan  boshqa  bir  fikrdan  keltirib  chiqarilmagan,  u  bilan 

isbotlab  berilmagan  fikrni  umuman  chin  deb  atash,  mantiqli  deb  xarakterlash  noto‘gridir. 

Demak,  yetarli  asos  qonunida  mantiqli  tafakkurning  eng  muhim  hislatlaridan  bo‘lmish 

fikrlarning  umumiy  izchillik,  qator  fikrlarning  birin-  ketin  ma’lum  va  muayyan  tartibda 

bog‘lanib  kelishi    xususiyati-mantiqiy  jarayonning    bunday  muhim    qonuniyati  o‘zining  yaxlit 

ifodasi topadi. 

Yetarli asos qonuni albatta oldingi ko‘rib o‘tilgan qonunlarning amal qilinishini nazarda 

tutadi, aniq bo‘lgan, muayyan mazmun va hajmga ega bo‘lgan tushunchalarni o‘z ichiga oluvchi 

o‘zaro zid bo‘lmagan hukmlarning birin- ketin ichki uzviy bog‘lanib kelishi- faqat shu tartibda 

va usulda tashkil topgan fikrlar tizmasigina mantiqiy mulohazani, muhokamani, fikrlar tizmasini 

tashkil etadi. 

Demak,  yetarli  asos  qonuni  avvalgi  o‘tilgan  mantiqiy  qonunlarga  so‘zsiz  amal  qilishni 

nazarda tutadi. 

Albatta, bayon etiladigan fikrni turli  yo‘l bilan isbotlab berish mumkin. Masalan, bahor 

keldi,  daryo  ko‘pirib  oqmoqda,  samolyot  uchmoqda,  xonada  ikki  deraza  bor  kabi  hukmlar 

maxsus  isbot  talab  etmaydi,  ularni  oddiy  ko‘rsatish  bilan  ifodalash  yetarlidir.  Ular  mantiqiy 

asosni, isbotni talab etmaydi, ularni oddiy kuzatish, ko‘z bilan ko‘rish orqali ishonch hosil etish 

mumkin. 

Suv  sovuq;  metal  zlektr  tokini  o‘tkazadi;  suyuqlik  issiqdan  kengayadi;  Ahmad  kasal; 

Nodir arab tilini biladi kabi hukmlarning chinligi bevosita tajribada sinab ko‘rilib, eksperiment 

yordamda isbotlanib, asoslanib beriladi. 

Lekin  fanda,  insonning  kundalik  tafakkuri  tajribasida  juda  ko‘p  uchraydigai  fikrlar 

mavjudki, ularning chinligi avvaldan isbotlangan boshqa bir fikr bilan isbotlanadi. 

Masalan:  Temir  elektr  tokini  o‘tkazadi,  chunki  temir  metalldir.  Har  bir  metall  elektr 

tokini o‘tkazadi. 

Temirning elektr tokini  o‘tkazishini eksperiment bilan isbotlash ham mumkin, mantiqiy 

yo‘l  bilan,  ya’ni  boshqa  chin  hukm  yordamida-  «hamma  metallarning  elektr  tokini  o‘tkazish» 

haqidaga fikr yordamida isbotlash ham mumkin. 

Demak, biz hayotda o‘z fikrimizni har doim ham dalillarga murojaat etish yoki har safar 

tajriba o‘tkazish  bilan isbotlayvermaymiz va bundan tashqari faktlarga bevosita murojaat  qilish 

hamma vaqt ham mumkin bo‘lavermaydi. Chunonchi organik hayotning bundan bir yarim, ikki 

milliard yil ilgari paydo bo‘lganligi to‘g‘risidagi fikrniig chinligini tasdiqlamoq uchun hayotning 

yuzaga . kelishidagi eng birinchi faktni ko‘rsatish mumkin emas. 

Shuningdek,  fikrning  chinligini  tasdiqlamoq  uchun  har  safar  bevosita  faktni  ko‘rsata 

berishga  hech  qanday  zaruriyat  ham  yo‘q.  Insonning  tabiat  qonunlarini  bilishdan  maqsadi 

tajribada uchragan har bir ayrim voqeaga ko‘r-ko‘rona osilib olishdan iborat emasdir.  

Inson ayrim buyumlarni yanada yaxshiroq bilishi va bu yakka- yakka buyumlar haqidagi 

fikrlarni mantiqiy jihatdai isbotlash uchun, yuqorida ko‘rsatilganidek, umumiylashgan fikrlardan 

foydalaniladi. Masalan, temir, mis, alyuminiy kabilarning elektr tokini o‘tkazish haqida konkret 

holdagi umumiy fikrni bilishimiz kifoyadir. 

Fikrlash – bu turli fikrlariing ichki bog‘lanishi asosida tashkil topuvchi fikrlar tizmasidir. 

Lekin bu tizma bo‘lak- bo‘lak holda ikki fikrning mantiqiy   asos  va  mantiqiy  natija – oqibat  

---

shaklida    keluvchi    fikrlarning  tizimidan  tashkil  topadi.  Boshqa  fikrlarning—hukmlarning 

to‘g‘riligini asoslash uchun keltiriluvchi hukmlar mantiqiy asos deb  yuritiladi.  Lekin, mantiqiy 

asosni ob’ektiv haqiqiy real asos bilan aralashtirib yubormaslik va ularni bir - biridan doimo farq 

qila bilish kerak.  

Real  asos,  bu  tabiat  va  jamiyatdaga,  ob’ektiv  reallikdagi  predmet,  hodisalariing  kelib 

chiqishini, mavjudligini belgilovchi asos - sababidir.  

Mantiqiy  asos  tafakkurgagina  xos  bo‘lsa-da,  u  ob’ektiv  reallik'  xususiyatini  va  real 

asosini ifodalaydi.  

Ma’lumki,  ob’ektiv  reallik  predmet  va  hodisalar  bog‘lanishining  uzluksiz  tizmasidan 

tashkil topadi. 

 Bu bog‘lanish hamda bu tizma ichki qonuniyat asosida vujudga keladi va mavjuddir. Bu 

bog‘lanishning eng muhim shakli sababiy boglanish, sabab- oqibat bog‘lanishidir.  

Ob’ektiv   predmetlar, hodisalar tizmasida, umuman, boshqa  yana bir hodisani   keltirib  

chiqaradigan  sabab, kelib chiqqani,  ya’ni  vujudga  kelgan hodisa esa oqibat deyiladi.  

Sabab  va  oqibat  munosabati  predmet,  hodisalar  tizmasidan      ajratib  olinsa,  bu  ikki 

predmet  o‘rtasidagi  bog‘lanishdan  iborat,  ya’ni  umumiy  bog‘lanishidan  tashkil  topganligi 

ma’lum bo‘ladi.  

Sabab  vaqt  jihatidan  oqibatdan  oldin  keladi  va  uni  vujudga  keltiradi.  Lekin,    oldinda 

keluvchi  har  bir  hodisa  undan  keyin  keluvchi  hodisa  bilan  sababiy  bog‘lanishda  bo‘ladi    va 

albatta, uning sababi bo‘ladi,  degan hulosani keltirib chiqarmaydi. 

 Ob’ektiv predmet, hodisalarning bunday bog‘lanishlari inson tajribasida va uning ongida 

million  marotaba  asos  va  xulosa  shaklidagi  boglanishda  aks  etib  qolgandir.  Insonning  keng 

mulohazasi, muhokamalari bu o‘zaro bog‘langan fikrlarning, tushuncha va hukmlarning uzluksiz 

tizmasidan iboratdir. Bu tizmada bir fikr ikkinchisiga nisbatan asos, ya’ni sabab bo‘lib keladi.  

Biz  har  doim  ma’lum chin  fikrlardan  ikkinchi,   chinligini  isbotlash zarur  bo‘lgan  

fikr    uchun    asos,      ya’ni    sabab    sifatida    foydalanamiz.      Bu    asos  yordamida      chinligi   

isbotlangan   xulosa-   fikrning   o‘zi   boshqa,   hali   chinligi noma’lum fikr uchun asos sifatida 

foydalaniladi.  

Demak, fikrlar tizmasida uzluksiz asoslar va xulosalar, ya’ni natijalar tizmasidan tashkil 

topadi.  

Ob’ektiv  reallikdagi  sabab  -  oqibat  munosabatlari  murakkabdir.      Bir  sabab  bir  necha 

oqibatni keltirib chiqarish yoki bir necha sabab   natijasida bir oqibat kelib chiqishi hollari hech 

kam emas.   Bu murakkab munosabatlar ham mantiqiy tafakkurda aks etadi.  

Lekin,  yetarli  asos  qonuni  har  qanday  aytilgan  fikr  uchun  keltirilgan  asosning      yetarli 

bo‘lishligini  talab  etadi,  chunki  keltirilgan  asos  mazkur  fikr  uchun  yetarli  bo‘lmasligi,  chinligi 

uchun qo‘shimcha asoslarga muhtoj bo‘lishi mumkin.  

Fikrlarning  yetarli  asosga  ega  bo‘lishligining  obektiv  manbai,  faqat  real  sabab-oqibat  

munosabatigina  emas,   fikrning  izchilligi,   asoslanganligi, isbotlangan bo‘lishlik xususiyatini, 

ob’ektiv mazmuni sabab oqibat munosabatidan tashqari boshqa munosabatlarni ham o‘z ichiga 

oladi. Chunki yuqorida ko‘rib o‘tgan misolimiz: Mis elektr tokini o‘tkazadi, chunki u metalldir 

yoki: Gimnastika sog‘liq uchun foydali degan fikrni biz chunki u sport, sport esa sog‘liq uchun 

foydali  degan  fikr  bilan  asoslab  beramiz.  Bu  fikrlar  tizmasida  sabab-  oqibat  munosabati  emas, 

boshqacha  munosabatlar  o‘z  ifodasini  topgandir.  Chunki,  gimnastikaning  inson  salomatligi 

uchun foydali bo‘lishi uning sport turiga kirishidan kelib chiqmaydi, albatta. 

---

Yoki: xamelion sudraluvchi, chunki u kaltakesakdir. Bu yerda xamelionning sudraluvchi 

ekanligi haqidagi fikrning chinligi uning kaltakesaklar turiga kirishi bilan asoslanib berilmoqda. 

Holbuki, xamelion kaltakesakligi, uning sudralib yurishi sababi ochiq tushuntirib berilmaydi. 

Bu  o‘rinda  jins  va  tur  tushunchalari  munosabati  sifatida  ma’lum  bo‘lgan  mantiqdagi 

bog‘lanish, ya’ni hajmi jihatidan umumiyroq, kengroq bo‘lgan tushuncha bilan torroq, kichikroq 

tushunchalar bog‘lanishi yotadi. Bu bog‘lanish esa ob’ektiv sabab-oqibat bog‘lanishni, ob’ektiv 

predmet  hodisalarda  umumiy  xususiyatlar  bilan  xususiy-yakka  tomonlarning  o‘zaro  bog‘liq 

hollarda mavjudligini aks ettrishdir. 

Sport  tushunchasi  gimnastika  tushunchasiga  nisbatan  kengroq,  umumiyroq  bo‘lib,  u 

gimnastika  tushunchasini  o‘z  ichiga  oladi.  Shuning  uchun  sport  tushunchasiga  qanday  xislat 

mansub  bo‘lsa,  u  gimnastikaga  ham  oiddir.  Shuning  uchun  ham  sport  tushunchasi  umumiyroq 

tushuncha bo‘lib, u kichikroq tushunchaning chinligini ko‘rsatish uchun asos bo‘lib kelmoqda. 

Xamelion, kaltakesak va sudralib yuruvchilar tushunchalarini o‘zaro bog‘lanishi ham jins 

va  tur  tushunchalarining  munosabatlariga  asoslangandir.  Real  predmet,  hodisalarda  umumiy  va 

xususiy  tomonlarining  birgalikda  mavjudligi  va  uning  tafakkurda  aks  etib  qolishi  umumiy 

muhokamalardan  xususiy  fikrlarga  va  ayrim  konkret  fikrlar  asosida  umumiy  fikrlarga  o‘tish 

imkonini vujudga keltirgandir. 

Ob’ektiv  reallikda  umumiy  xislatlar  hech  qachon  mustaqil  holda  konkret  predmet, 

hodisalardan  ayrim,  mustaqil  holda  mavjud  bo‘la  olmaydi.  Shuningdek,  har  qanday  yakka 

predmet, hodisa va ko‘pchilik predmetlar uchun xos bo‘lgan umumiy xislatlarga ega bo‘ladi. 

Ob’ektiv  reallikda  har  qanday  umumiylik  faqat  ayrimlik,  ayrim  (predmetlar)  orqali 

mavjuddir.  Ayrimlik  esa  umumiylikka  olib  boruvchi  aloqalar  orqaligina  mavjud  bo‘lishi 

mumkin, har qanday ayrimlik to‘la bo‘lmasa - da, umumiylikka kiradi. 

Ob’ektiv  reallikdagi  umumiylik  va  ayrimlikning  bog‘lanishdan  tashqari,  yana  butun  va 

qismning bog‘lanishi mavjudki, bu bog‘lanish ham fikrda aks etib asos va natija munosabatlarida 

o‘z ifodasini topishi mumkin. Butunga xos bo‘lgan xislat uning bo‘lagiga ham xosdir. Butun va 

bo‘lak  munosabatlari  sabab  va  oqibat,  umumiylik  va  xususiylik  munosabatidan  farq  qiladi. 

Masalan:  Gulga  suv  quyilmaganligi  uchun  bargi  so‘lib  qoldi,  degan  muhokamada  bargning 

so‘lishiga gulga suv quyilmaganligi haqidagi fikr asos qilib keltirilgan. Barg gulning bir qismi, 

bo‘lagi  bo‘lib,  umuman  gulning  suvsiz  qolishi,  uni  qismlarining,  jumladan,  bargining  ham 

qurishiga olib kelishiga sababdir. 

Demak,  fikrlarimizning  asosli,  isbotli  bo‘lishi  xususiyati  va  bu  xususiyatini  ifodalovchi 

yetarli  asos  qonuni  ham  boshqa  mantiqiy  qonunlar  kabi  ob’ektiv  real  hodisa  va  voqealarning 

bog‘lanishlarini tafakkurda aks ettirish natijasida vujudga kelgandir. 

Yetarli  asos  qonuni  fikrlarimizning  mantiqli,  tartibli,  ishonarli  bo‘lishi  uchun  nihoyatda 

muhim ahamiyatga egadir. 

Mantiq  fani  har  qanday  asossiz,  uydirma  ob’ektiv  reallik  bilan  bog‘liq  bo‘lmaydigan 

fikrlar,  aqidalarning  dushmanidir.  Xususan,  nutqda,  fikrlash  jarayonida  fikrning  isbotli,  asosli 

bo‘lishini talab etish bu uning mantiqqa asoslanishini talab etishdan iboratdir. 

Voqelikdagi  buyum  va  hodisalar  o‘rtasidagi  o‘xshashlik  yoki  farqni  aniqlashda 

qo‘llanadigan mantiqiy usul taqqoslash deyiladi. 

Taqqoslash  yordamida  buyumlar  o‘zaro  solishtirilib,  ularning  o‘xshash,  umumiy 

tomonlari va bir- biridan farq qiluvchi o‘ziga xos belgilari aniqlanadi. 

Taqqoslashning natijasi chin bo‘lishi uchun quyidagilarni hisobga olish kerak:  

1.  Hamma  vaqt  bir-biri  bilan  haqiqatni  bir  tarzda  o‘zaro  real  bog‘lanish  bo‘lgan 

taqqoslab ko‘rish. 

---

2.  Taqqoslash chin bo‘lishi uchun qanday belgiga ko‘ra qiyoslashimiz oldindan ma’lum 

bo‘lishi darkor. 

3.  Har doim ikki yoki bir necha buyumni bir belgi asosida aynan bir nisbatda taqqoslash 

zarur. 

4.  Har  qanday  taqqoslash  tasodifiy,  duch  kelgan  belgilariga  qarab  emas,  balki 

taqqoslanadigan  narsalar  uchun        muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan    belgilar  asosida 

bo‘lishi kerak. 

Taqqoslash  analizni  taqazo  etadi.  Binobarin,  buyumlarni  yaxlit  holda  taqqoslab 

bo‘lmaydi. Shuning uchun belgilarga ko‘ra fikrdan ajratishimiz zarur. Analiz yordamida buyum, 

qism, tomonlar fikrdan ajratilib, har qaysisi alohida o‘rganiladi. 

Masalan,  iqtisodchi  jamiyatning  iqtisodiy  qonunlarini  o‘rganishi  uchun  fikriy  analiz 

yordamida  uning  elementlarini  tovar,  qiymat,  qo‘shimcha  qiymat,  baho  va  hakozolarning 

mohiyati,  xususiyatlarini  o‘rganadi.  Analiz  qilish  jarayonida  fikr  murakkabdan  oddiylikka, 

umumiylikdan yakkalikka, butundan bo‘lakka qarab boradi. Fikrlash jarayonida narsalarni bilish 

uchun analizning o‘zi kifoya qilmaydi, u har doim sintez bilan birgalikda, u bilan bog‘liq holda 

keladi.  

Sintez analizga teskari usul bilan, analiz natijasida ajratilgan qism va tomonlarini fikran 

birlashtirib, buyumni yaxlit holda o‘rganish jarayonidir. 

Umumlashtirishda 

ayrimlikdan 

umumiylikka 

o‘tiladi. 

(masalan, 

«issiq-lik» 

tushunchasidan  «energiya»  tushunchasiga  o‘tish)  va  umumiy  hukm,  nazariyalar  hosil  qilinadi. 

Bunday  tushunchalar  yuzaga  kelgan  umumiy  bilim  atrofni  qurshab  turgan  moddiy  olamni 

chuqurroq aks ettirib, uning mohiyatini anglab olishga imkon beradi. 

Shunday  qilib,  taqqoslash,  analiz,  sintez,  abstraksiyalash,  umumlashtirish  ular 

tushunchani  hosil  qilishning  eng  muhim  usullaridir.  Tafakkur  yordamida  qo‘lga  kiritilgan  har 

qanday mantiqiy bilim shakli bu usullardan foydalanish yordamida vujudga keladi.