Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur shakli sifatida Reja

Mantiqning asosiy qonunlari 

Ma’lumki,  har  bir  dunyoviy  fanlarning  o‘ziga  xos  qonunlari  bo‘lib,  ular  voqelikni 

o‘rganishda katta yordam beradi. Masalan, tabiat sohasiga oid qonunlar tabiatshunoslik fanlari - 

fizika,  ximiya,  biologiyaga  tegishli  bilimlarni,  jamiyatga  oid  qonunlarga  esa,  jamiyatshunoslik 

fanlari - tarix, siyosatshunoslik, falsafaga oid bilimlarni keltirib chiqaradi. 

Qonun  tushunchasi,  jumladan,  mantiqiy  qonun  tushunchasi  nimani  ifodalaydi?  Qonun 

narsa va hodisalar o‘rtasidagi ob’ektiv, takrorlanib turuvchi muhim, zaruriy, umumiy, qat’iy va 

barqaror munosabatlarni va bog‘lanishlarni ifodalaydi. 

Tafakkur qonunlari esa, fikrlar o‘rtasidagi eng umumiy, zaruriy, barqaror takrorlanuvchi 

bog‘lanishlarni  ifodalaydi.  Tafakkur  qonunlaridagi  o‘ziga  xos  xususiyat  nimada?  Tafakkur 

qonunlari  ham  kishilarning  fikrlarida  mavjud  bo‘lgan  zaruriy,  ob’ektiv  bog‘lanishlardan  bahs 

yuritadi. Mazkur qonunlarning zaruriy va ob’ektivligi shundaki, kishilar ularni chuqur bilib olib 

o‘z ommaviy faoliyatlarida foydalanmasalar, ularning hayotidagi o‘rinlari nomukammal bo‘ladi. 

Mantiq  mazkur  zaruriy  bog‘lanishlarni  qonun  darajasida  o‘rganar  ekan,  ularni  ob’ektiv 

borliqning  emas,  balki  sub’ektiv  mavjudodlikning  asosiy  jihatlari  kabi  izohlaydi.  Fikrlar 

o‘rtasidagi  eng  oddiy  va  zaruriy  bog‘lanishlar  mantiqning  to‘rt  asosiy  qonunlari  orqali 

ifodalanadi.  Bular  ayniyat  qonuni,  ziddiyat  qonuni,  uchinchi  istisno  qonuni  va  yetarli  asos 

qonunidir. 

Bu qonunlar asosiy qonunlar bo‘lib mantiqda alohida muhim va eng umumiy hisoblanadi. 

Mantiq ilmi ham insonga xos bo‘lgan tafakkurning ob’ektiv reallikdagi  munosabatlarini to‘g‘ri 

aks ettiruvchi  fikrlash jarayonining ichki o‘ziga  xos tomonlarini, qonun qoidalarni o‘rganishga 

intilishi jarayonida vujudga keldi va shakllandi. Fan, shu jumladan, mantiq fani ham, insonning 

ilmiy-ijodiy  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  uning  ob’ektiv  reallikdagi  jarayonlar,  sababiy 

bog‘lanishlar,  tashqarida  va  yuzada  ko‘rinuvchi  voqea-hodisalarning  mohiyatlari,  qonun  va 

qonuniyatlarni aniqlaydi. 

Ob’ektiv qonunlarni bilish, ularni to‘g‘ri aks ettirish fanlarning rivojlanishiga olib keladi. 

Fanlarning rivoji bu insonga tabiat  sirlarini ochish, uning kuchlariga ta’sir etish,  bu kuchlardan 

amaliy faoliyat uchun foydalanish imkonini beradi. 

Mantiqiy  qonunlar  inson  tafakkurigagina  xos  bo‘lgan,  inson  tafakkurida  turli  fikr 

mulohaza, muhokamalar munosabatidagina amal qiladigan qonuniyatlardir. 

Biz  bunday  qonunlarni  boshqa  sohada,  boshqa  fanlarda  uchratmaymiz.  Lekin,  boshqa 

qonunlar  singari  mantiqiy  qonunlar  ham  o‘z  sohasining,  boshqacha  aytganda  tafakkur 

elementlari,  fikr-muhokamalari  o‘rtasidagi  eng  umumiy,    zaruriy,  takrorlanuvchi,  qat’iy  va 

umumiy hamda bir xil bog‘lanishlarni ifodalaydi. 

Ya’ni, bu qonunlar ob’ektiv reallikdagi narsa va hodisalarning muayyanligi, ziddiyatligi, 

aynan va shu narsa ayni vaqtning o‘zida bir xil va ayni shu belgilarning mavjudligi kabi oddiy 

---

xususiyatlarning  bir  necha  ming  yillar  davomida  inson  miyasida  aks  etishining  natijasida 

shakllanadi. 

Mantiqning  qonunlari  inson  miyasida  (uning  shaxsan  mustaqil  holda  fikr  yuritishida), 

sub’ektining  intellektual  aqliy  hayoti  jarayonida  mavjuddir.  Inson,  insonlar  bo‘lmasa,  uning 

tafakkuri bo‘lmasa (tabiiy ravishda), bu qonunlar ham o‘z-o‘zidan keraksiz va ular mavjud ham 

bo‘lolmaydilar. Shu sababdan bu mantiqiy qonunlarni sub’ektiv qonunlar va inson tafakkurining 

mahsuli,  ya’ni  ular  fikrni  osonlashtirish  uchun  inson  tomonidan  o‘ylab  topilgan,  degan 

ta’limotlar  falsafa  tarixida  ko‘p  bo‘lgan.  Lekin,  tafakkur  qonunlari  ham  insonni  sub’ektiv 

xohishlariga,  kayfiyatiga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda,  har  qanday  mantiqiy,  to‘g‘ri  fikrlashga  xos 

bo‘lgan  tafakkurning  o‘z  tabiiy  qonunlari  aks  etishi  natijasida  vujudga  kelgan,  ya’ni,  ob’ektiv 

mazmunga ega bo‘lgan qonunlardir. 

Tabiatda  ongi  yetuk  bu  inson,  eng  yetuk  tabiiy  ruhiy  jarayon  bu  uning  tafakkuri. 

Tafakkursiz insonni, insonsiz tafakkurni tasavvur etish mumkin emas. 

Tafakkur qonunlari ham mantiqiy qonunlari kabi grammatik qonunlarga o‘xshab ketadi. 

Gramatikaning  qonun-qoidalari  bir-birini  tushunib  olishni,  to‘g‘ri  so‘zlashishni  ta’minlovchi  til 

va nutq qonun qoidalarini ifodalaydi. Til va nutq inson uchun hamda inson miyasi uchun tabiiy 

xislat  jarayonidir.  Nutqsiz  sog‘-salomat  insonni,

 

insonsiz  nutqni  tasavvur  etib  bo‘lmaydi. 

Shuning  uchun  nutq  tafakkur  bilan,  mantiq  grammatika  bilan  ajralmas  bog‘liqdir.  Til  nutqda 

milliy xarakterga ega, ya’ni har bir millat, xalqning o‘z tili bor. 

Mantiqiy  tafakkur  va  uning  qonun  qoidalari  umuminsoniydir.  Barcha  millat  va 

xalqlarning fikrlashida bu qonun va qoidalar bir xil bo‘ladi. Shuning uchun ham insonlar qaysi 

tilda  gaplashmasinlar,  qaysi  zamonda,  qaysi  yerda  yashamasinlar,  bir-birlarini  (tarjimonlar, 

xatlar, kitoblar) orqali tushuna oladilar. Insonlar miyasi, bosh nerv sistemasi, millati, irqi, yoshi, 

bo‘yi, tili, jinsi va hokazolardan qa’tiy nazar bir xil prinsiplar asosida fikrlashadi. Bu fikrlash bir 

xil  qonunlar  -  mantiqiy  qonunlar  asosida  amalga  oshadi.  Tafakkur  shakllari  va  qonunlarining 

barcha insonlar uchun bir xil bo‘lishi ularning, ya’ni ob’ektiv reallikning insonlar miyasida ming 

asarlar davomida aks etib kelishi natijasida vujudga kelib, shakllanib qolganligi tufaylidir. 

Mantiqiy  tafakkurning  ajralmas  hislati  bu  aniqlik,  izchillik,  va  asosli  bo‘lishidir.  Bu 

xislatlar  har  qanday  to‘g‘ri  fikrlashga  xos  bo‘lib,  mantiqiy  qonunlar  sifatida  mustahkamlanib 

qolgandir. 

Talabalar  tomonidan  o‘rganishga  kirishilganda  mavjud  adabiyotlar  yordamida  bu 

jarayonga  ilmiy-asosli  yondashishlari  talab  etiladi.  Fikrning  aniq  ma’noga  ega  bo‘lishi.  O‘ziga 

xos xislatlarga ega bo‘lish har bir predmet, hodisaga xos bo‘lib, avvalo bir predmet yoki hodisa 

ikkinchisidan  shu  hislati  bilan  farq  qiladi.  Predmetning  bu  hislati  har  bir  fikr,  muhokama, 

mulohazaning aniq bo‘lishida aks etib, ifodalanib qoladi. Chunki, aniq bo‘lmagan fikrni boshqa 

fikrdan tafovut etish mumkin bo‘lmaganidan, ayni paytda uning mustaqil ravishda boshqa fikrlar 

bilan bog‘lanishi, munosabatga kirishuvi mumkin emas. 

Shuningdek, ob’ektiv predmetlarning o‘zaro munosabatida, bog‘lanishida ma’lum tartib, 

izchillik. Birin-ketinlik xislati mavjud bo‘lib, bu xislat ham inson tomonidan bir necha ming bor 

kuzatish, aks ettirishi natijasida fikrlashning izchil tartibi yuzaga kelgan. 

Shuningdek, mantiqiy fikrlashning asosli, isbotli bo‘lishi xislati ham ob’ektiv reallikdagi 

predmetlarning ma’lum tartib bilan munosabatda bo‘lishini ifodalaydi. 

Bu qonunlar har bir  insonning  to‘g‘ri, mantiqiy  fikrlash uchun ma’lum tartiblarini olg‘a 

suradi.  Bu  talablarga  rioya  etilsa,  fikrlashning  mantiqiy  bo‘lishi,  fikrlar  o‘rtasidagi 

bog‘lanishning to‘g‘ri bo‘lishi ta’minlanadi. Bu qonunlar tafakkurning tabiiy qonunlari bo‘lgani 

uchun  ularni  buzish  yoki  yo‘qqa  chiqarish,  boshqa  qonunlar  bilan  almashtirish  mumkin  emas. 

---

Insonning  qanday  amal  qilishidan  qat’iy  nazar,  bu  qonunlar  insoniyat  tafakkurining  ajralmas 

xislatlari bo‘lgani uchun ham, hech kimning hohishiga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘ladi. 

Lekin,  bu  qonunlarda  kelib  chiqadigan  talablar  buzilishi  mumkin.  Bu  holda  mazkur 

shaxsning  fikrlashi  mantiqsiz,  noto‘g‘ri  bo‘ladi,  izchil,  aniq,  asosli  bo‘lmaydi.  Grammatik 

qonunlar  ham  shunday.  Agar  ularga  rioya  etilsa  ham,  etilmasa  ham  ular  tilning  ajralmas 

qonunlari sifatida mavjuddir. Lekin mazkur shaxs bu qonunlarga rioya qilsa, nutq - to‘g‘ri, rioya 

etmasa,  nutqi  noto‘g‘ri,  savodsiz  bo‘ladi.  Bu  narsalar  tajribada,  ilm  -  fanda  qayta  -  qayta 

isbotlangan. 

Mantiqiy  qonunlar  bilan  dialektika  qonunlarining  o‘zaro  munosabatiga  kelsak,  dialektik 

qonunlar  barcha  hodisalar,  shu  jumladan  tafakkurga  ham  xos  bo‘lib,  fikrlash  jarayoni  ham 

dialektikaga bo‘ysunadi. 

Dialektik  qonunlar  barcha  predmet,  hodisalar,  inson  ma’naviy  hayotining

; 

barcha  tabiiy 

va  ijtimoiy  hodisalarning  umumiy  qonunlari  bo‘lib,  u  tabiat  va  jamiyatdagi  ma’lum  tor 

sohalarning maxsus qonunlarini inkor etmaydi, balki nazarda tutadi, ular yordamida ifodalanadi. 

Fizik  yoki  kimyoviy  hodisalar  va  jarayonlarning  o‘z  ichki  qonuniyatlari  kimyoviy 

qonunlar  hamda  fizik  qonunlar  asosida  amalga  oshishi  bilan  bir  qatorda,  umumiy  dialektik 

qonunlarga ham bo‘ysunadi. 

Shuningdek,  mantiqiy  qonunlar  dialektik  qonunlarga  nisbatan  xususiy  qonunlar,  bu 

tafakkurning  maxsus  qonunlari  bo‘lib,  u  tafakkur  tuzilishining  elementlari  o‘rtasidagi 

fikrlashning  shakllari  tushunchalar,  hukmlar  o‘rtasidagi  to‘g‘ri  bog‘lanishning  ajralmas  zaruriy 

xislatinigina  ifodalaydi.  Ular  orasida  umumiylik  va  xususiylikning  uzviy  bog‘lanishli 

munosabati  mavjuddir.  Albatga,  mantiqiy  qonunlarni  mutloqlashtirish,  ularning  amal  qilish 

doirasini  kengaytirib  yuborish  g‘ayri  ilmiy  xulosalarga  olib  keladi.  Fanda  falsafa  tarixida 

mantiqiy  qonunlarning  amal  qilish  doirasini  kengaytirib,  ularni  tafakkurninggina  emas,  hatto 

tabiat,  jamiyatning  ham  mutloq  qonunlari  deb  da’vo  etishlari  ko‘p  bo‘lgan.  Bu  da’volar  ilmiy 

taraqqiyot jarayonida o‘z-o‘zidan tushib qoldi,