Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur shakli sifatida Reja

Tafakkur - mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti 

«Mantiq» («Logika») eng qadimgi fanlardan biri bo‘lib, uning asoschisi yunon faylasufi 

Aristoteldir.  Logos  atamasi  grek  tilida  «fikr»,  «so‘z»,  «aql»,  «qonuniyat»  kabi  ma’nolarni 

ifodalaydi.  “Mantiq”  atamasi  logika  terminiga  ekvivalent  xisoblanadi.  Mantiq  (logika)  atamasi 

quyidagi  ma’nolarda  qo‘llanadi:  birinchidan,  ob’ektiv  olam  qonuniyatlarini  ifodalashda 

(masalan, «ob’ektiv mantiq», «narsalar mantig‘i» kabi iboralarda); ikkinchidan, har bir insonning 

o‘ziga xos tafakkurlash usulini, fikrlar o‘rtasidagi aloqadorlikni anglatishda (masalan, «sub’ektiv 

mantiq» iborasida) va uchinchidan, tafakkur shakllari va qonunlarini o‘rganuvchi fan ma’nosida. 

Mantiq ilmining o‘rganish ob’ektini tafakkur tashkil etadi. «Tafakkur» ham arabcha so‘z 

bo‘lib,  o‘zbek  tilidagi  «fikrlash»,  «aqliy  bilish»  so‘zlariga  teng  ma’noli  tushuncha  sifatida 

qo‘llaniladi.  Tafakkur  bilishning  yuqori  bosqichidir.  Bilish  voqelikning,  shu  jumladan,  ong 

hodisalarining  inson  miyasida  sub’ektiv,  ideal  obrazlar  shaklida  aks  etishidan  iborat.  Bilish 

jarayonining asosini va oxirgi maqsadini amaliyot tashkil etadi. Bilish murakkab, ziddiyatli, turli 

xil  darajalarda  va  shakllarda  amalga  oshadigan  jarayondir.  Bu  jarayonni  shartli  ravishda  ikki 

bosqichga bo‘lish mumkin: hissiy bilish va aqliy bilish. Hissiy bilish (sezgi organlari vositasida 

bilish)  uning  dastlabki  bosqichi  bo‘lib,  unda  inson  sezgi  organlari  yordamida  predmet  va 

hodisalarning tashqi xususiyatlari va munosabatlari haqida ma’lumotlarni oladi. Sezgi, idrok va 

tasavvur hissiy bilish shakllari xisoblanadi. 

Hissiy bilishga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: 

1.  Hissiy  bilishda  ob’ekt  (voqelik)  sub’ektga  (insonning  sezgi  organlariga)  bevosita  ta’sir 

etadi.  

2.  Hissiy  bilish  shakllari:  sezgi,  idrok  va  tasavvur  predmetning  tashqi  xususiyatlari  va 

munosabatlarini aks ettiradi. 

3.  Hissiy bilish shakli predmetning yaqqol obrazini xosil qiladi. 

4.  Hissiy  bilish  xar  bir  konkret  insonning  sezish  qobiliyati  bilan  bog‘liq  tarzda  o‘ziga  xos 

xususiyatga ega bo‘ladi. 

5.  Hissiy  bilish  bilishning  dastlabki  va  zaruriy  bosqichi  hisoblanadi,  usiz  bilish  mavjud 

bo‘la olmaydi. Chunki, inson tashqi olam bilan sezgi organlari orqali bog‘langan bo‘lib, 

bilishning keyingi bosqichida sezgilari bergan ma’lumotlarga tayanadi.  

Hissiy  bilish  imkoniyatlari  chegaralangan  bo‘lib,  unda  mavjud  predmetlar  o‘rtasidagi 

aloqadorlik  o‘rganilmaydi,  predmetlarning  umumiy  va  yakka,  muhim  va  nomuhim,  zaruriy  va 

tasodifiy  xususiyatlari  farq  qilinmaydi,  mohiyati  aniqlanmaydi.  Hissiy  bilish  tafakkur  (aqliy 

bilish) bilan uzviy bog‘liq.  

---