Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur shakli sifatida Reja

Tushunchalarning turlari 

Uchinchidan  savolni  yoritishda  talabalar  e’tiborini  tushunchaning  bir  necha  turlarga 

bo‘linishiga qaratib, fikrni aniq misollar yordamida bayon qilish maqsadga muvofiq. 

Tushuncha muayyan mezonlarga, eng avvalo hajmi va mazmuniga ko‘ra, undan so‘ng esa 

tafakkurdagi boshqa vazifalariga ko‘ra turlarga bo‘linadi. Tushuncha hajmiga ko‘ra yakka ju’ziy, 

umumiy va nol turdagi ko‘rinishlarga bo‘linadi. 

Yakka    tushunchalar      alohida    olingan    buyumlarning    muhim,  belgilaridir  masalan,  II 

kurs talabasi Ahmedov, «Toshkent», «Oy» boshqalar. 

Ju’ziy  tushuncha  esa,  muayyan  ko‘plikdagi  buyumlarning  ayrim  qismini  ifodalaydi. 

Chunonchi,  «ba’zi  tinglovchilar»,  «ba’zi  a’lochilar»  degan tushunchalarda tinglovchilarning va 

a’lochilarning ayrim qismi nazarda tutiladi. Ju’ziy tushuncha «ba’zi», «anchagina», «aksariyat», 

kabi so‘zlar bilan boshlanadigan narsalarni bildiradi. 

Umumiy  tushuncha  esa  Muayyan  sinf,  guruh,  ko‘plikka  taaluqli  barcha  buyumlarning 

yig‘indisidir.  Masalan  «stol»,  «kitob»,  «davlat»,  «soat»,  «samolyot»  kabi  tushunchalarda  ifoda 

etilgan  barcha  narsalarning  yig‘indisi  fikrlanadi.  Ba’zi  hollarda  umumiylik  o‘zbek  tilida  «lar» 

qo‘shimchasiga ega bo‘ladi. 

---

Yakka, ju’ziy, umumiy tushunchalardan tashqari nol hajmdagi tushunchalar ham mavjud. 

Nol  hajmi  tushunchaga  insoniyat  tajribasida  uchramagan,  shuningdek  fanda  qayd  etilmagan 

buyumlar aks etadi. Masalan, «jin- ajina» «shayton», «pari» kabilar nol hajmli tushunchalardir. 

Tushuncha  mazmuniga  ko‘ra  mavhum  va  aniq  turlarga  bo‘linadi.  Mavhum  tushuncha 

buyumlarning belgilarini ifodalaydi. Masalan, oq sut, qora qalam, qizil gul, ko‘m- ko‘k osmon 

kabi  narsalarning  belgilarida  «oqlik»,  «qoralik»,  «qizillik»  «ko‘klik»  kabi  hayotdagi- 

buyumlardan alohida mavjudlik mavqeiga ega bo‘lmaydigan sifatlardan mavhum : tushunchalar 

paydo bo‘ladi. 

Aniq  tushuncha  esa,  buyumlarning  mustaqil  mavjudligini  ifrdalaydi.  Chunonchi, 

«Konstitutsiya», «huquq - targ‘ibot idoralari» kabilar mavjud narsalarning ko‘pligini aks ettiradi. 

Bundan  tashqari,  ijobiy  va  salbiy.  sanaladigan.va  sanalmaydigan,  isbatan  va  nisbatsiz. 

taqkoslanadigan va takkoslanmaydigan. sigishadigan va sigishmaydigan turlarga ham bo‘linadi. 

Ijobiy tushunchalar buyumlarga xos - sifatlarning mavjudligini bildiradi. Masalan, «qizil 

qalam».  Salbiy  tushunchada  esa,  buyumlarga  muayyan  sifatlarning  mansub  emasligi  qayd 

egiladi. Masalan «insofsiz kishi», «noinsof sotuvchi», «intizomsiz talaba»,«tartibsiz bola». 

Sanaladigan va sanalmaydigan tushunchalar. Sanaladigan tushunchada qayd etilishi lozim 

bo‘lgan  buyumlarning  yig‘indisi  ifodalaniladi.  Masalan,  «2-45-guruh  tinglovchilari»  ,  «a’lochi 

talabalar»  kabilar.  Sanalmaydigan  tushunchaga  hajmdagi  buyumlarni  sanab  bo‘lmaydigan 

ko‘plikdagi fikrlar kiradi. Masalan, «yulduz», «jinoyat», «inson» kabilar. 

Mazkur  tushunchalar  ifodalangan  buyumlar  sanoqsiz  va  noaniq  bo‘lib,  ularni  qayd 

etishning iloji yo‘q..Ularning son- sanog‘i mavhumdir. 

Tushunchada  ifodalangan  buyumlarning  mustaqil  yohud  bir  -  biri  bilan  aloqadorlikda 

mavjud bo‘lganligiga qarab ular nisbatan va nisbatsiz bo‘ladi.