Mamleketlik universiteti jumanov m. A

12.2. Atmosferanin pataslaniw derekleri
Atmosferanin pataslaniwi - bul 
onm qurami 
ham 
qasiyetlerinin insan salamatligma, haywanlar, osimlikler ham 
ekosistemalarga keri tasir korsetetugm darejede ozgeriwi. 
Pataslawshi zatlar atmosferaga tabiyiy ham jasalma dereklerden 
tiisiwi mumkin.
Tabiyiy derekler shartli turde jerden tisqan (kosmosliq 
shanlar) ham jerdegi dereklerge bolinedi.
Kosmosliq shanlar jangan rrieteorit qaldiqlannan payda 
boladi, har-jili olardan 2-5 min. toima shanlar tusedi. Tabiyiy 
shanlar kelip shigiwi jaginan organikaliq ham anorganikaliq bolip 
bolinedi. Vulkanlar atiliwi, shan-tozanlar, togay, dalalardagi 
ortler, osimlik shanlan, mikroorganizmler, ham basqalar tabiyiy 
pataslaniw derekleri esaplanadi.
15-keste
Atmosferada jil dawaminda shiganhwshi birikpeler
Birikpeler
Shiganliwi, mln.t
Anropogen
shigindilardin ulesi, %
Tabiyiy
Anropogen
Qatti
boleksheler
3700
1000
27
CO
5000
304
5,7
S„Hm
2600
88
3,3
NOx
770
53
6,5
sox
650
100
13,3
cox
485000
18300
3,6
Jasalma 
pataslaniw 
dereklerine 
energetika, 
sanaat 
karxanalan, transport, turmishq shigindilar ham basqalar kiredi.
338

---

Hazirgi waqitta amosfera pataslamwimn 75% tdbiyiy 
d ercklerg c 
ham 25% atropogen dereklerge tuwri keledi (15-keste).
Keyingi jillan atmosferanm jasalma pataslamw dArcjcsi 
artip 
barmaqta. Barliq texnogen dereklerden jer atmosferasina 
shiganlgan pataslawshi birikpeler 16-kestede korsetilgen.
16-kestc
Jer atmosferasina barliq texnogen dereklerden shiganlatugm 
ziyanli birikpeler (XX asirdin 90-jillan)
Birikpeler
Min.t/jii
Qatti boleksheler ham sanaat sham
580
Uglerod oksidleri
360
Ushiwshan uglevodorodlar ham basqa
organikaliq birikpeler
320
Kukirt oksidleri
160
Azot oksidleri
110
Fosfor birikpeleri
18
Serovodorod
10
Ammiak
8
Xlor
1
Ftorli vodorod
1
Agregat halatma qaray atmosferam pataslawshi birikpelerdi 
tort toparga boliw mumkin: qatti, suyiq, gaz tarizli ham aralas 
birikpeler. Hawam pataslawshi tiykargi zat ham birikpelerge 
aerozollar, qatti boleksheler, shan, qunm, azot oksidleri (NOx), 
uglerod 
oksidleri 
(CD, 
CO
2
), 
kukirt 
oksidleri 
(SOx), 
xlorftoruglerodlar, 
metall 
oksidleri ham 
basqalar kiredi. 
Atmosferaga on minlap zat ham birikpeler shiganlgan bohp, 
olardin 
oz-ara 
birigip 
payda 
qilgan 
aralaspalan 
toliq 
uyrenilmegen. Bunday belgisiz birikpelerdin tiri organizmlerge, 
sonm menen bir qatarda insan salamatliginada amq bahalangan 
emes.
Atmosferanm ximiyaliq, fizikaliq, akustikaliq (shawqim), 
issiliq, eloktromagnit pataslamwi iri qalalar ham sanaat 
rayonlannda joqan darejege jetken.
339

---

Atmosferanin ей qawipli pataslaniwi - bul