1. Tema. Shan`araq

1.Tema. Shan`araq psixologiyası pa`n sıpatında.

1.1. Shan`araq psixologiyasının` psixologiyalıq bilimler sistemasında tutqan ornı

1.2 Shan`araq psixologiyası pa`ninin` predmeti, maqseti ha`m wazıypaları

Bul oqıw kursının’ maqseti Siz jaslardı shan’araq turmısina tayarlawdan ibarat boladı. Bul orında orınlı ra’wishte: «Bul pa’n bizge ne u’yretedi? Nege endi usı ku’nge kelip, bizdi shan’araq turmısına tayarlaw za’ru’r bolıp qaldi? Aqırı ata-babalanmız bunday kurslardı oqımay-aq tınısh tatıw, awızbirshilikli, baxıtlı turmıs keshirgen g’oy? Kerisinshe son’g’ı jillarda jaslardı shan’araq turmısına tayarlaw barısında qanshelli ko’p aytıp, jazıp, amawlı ilajlar o’tkerilsede giyneli shan’araqlardın’ ajırasıwlardın’ mug’darı ko’beyse ko’beyip atırda, azaymay atır?» — sıyaqlı sorawlar dizbegi sheksiz dawam ete beriwi mu’mkin. Olardın’ ha’r birinin’ ju’zege keliwinin’ tolıq tiykarı bar.

Awa, qanday za’ru’rlik ha’zirgi ku’nde jaslarımızdı shan’araq turmısına tayarlaw ha’m olarg’a «Shan’araq psixologiyası» pa’nin oqıtıwının’ za’ru’rligin talap etedi?
Insaniyat ja’miyeti rawajlanıp barg’an sayın adamlardın’ o’zleri de, olardın’ bir-biri menen bolatug’ın o’z-ara qatnasları da, a’sirese shaxslarara qatnasları arasında en’ haq kewillik, en’ jaqın bolg’an shan’araq mu’na’sibetleri de jetilisip, o’zine ta’n ra’wishte quramalasıp baradı. Sebebi: ha’zirgi zaman ilim-texnikanın’ rawajlanıwı, o’ndiris baylanısları, o’ndiris texnikalarının’ rawajlanıwı, awıl-xojalıg’ı, sanaat o’ndirisi, ulıwma xalq xojalıg’ının’ barlıq tarawlarında jan’a texnologiya, texnikalıq protseslerdin’ tez pa’t engiziliwi tikkeley usi protseslerdin’ basqarıwshısı, qatnasıwshısı bolg’an insan faktorına, insan shaxsına ha’m o’zine ta’n jan’a talaplar qoymaqta. O’ndiris qatnasıqları, ja’miyet rawajlanıwi bir ta’repten, adamlardın’ o’zlerinde bolıp o’tip atırg’an sotsiallıq-psixologiyalıq, fiziologiyalıq ha’m basqa o’zgerisler adamlardın’ o’z-ara pikirlesiw qatnasları shen’berinen belgili da’rejede shegaralanıp qalıwg’a, olarda o’tken ata babalarımızda baqlang’an ta’biyiyliktin’ belgili da’rejede buzılıwı aqıbetinde insan ruwxıyatında ishki sezimlerdin’ emotsional zorıg’ıwlardın’ ju’zege keliwine tiykar bolmaqta. Bulardin’ ta’siri shan’araq turmısı ha'm ondag’ı psixologiyalıq ta’biyatında da o’z ko’rinisin tabadı.
Jaslarımızda bul ma’sele boyınsha anıg’ıraq tu’sinik payda etiw ushin, bunnan 90— 100 jıllar aldın’g’ı olardın’ qatarları ha'm bu’gingi ku’nlerimizdegi 15—16 jasar qız-jigitler arasındag’ı ayirmashılıqtı salıstırıp o’temiz.
Arnawlı a’debiyatlarda jazılıwınsha ha’m o’tkerilgen izertlewler na’tiyjelerde ko’rsetilgendey, son’g’ı 100 jıl ishinde adamlarda akseleratsiya protsesinde ko’rsetilgendey, olardın’ jınısıy, fiziologiyalıq er jetiwi 2 — 3 jılg’a ilgerilep ketken. Bunnan 100 jıl aldın jaslardın’ jımsıy jetilisiw da’wiri 15—16 jasqa tuwrı kelgen, al ha’zir bolsa ortasha 12 — 13 jaslarg’a tuwra kelmekte. Endi bul jaslardın’ shan’araq turmısma tayarlıq ta’replerin ko’rip shıg’amız.
Ilgeri zamanlaslarımız 15—16 jaslarında shan’araq turmısına tayar bolıw talaplarının’ birı bolg’an jınısıy jetilisiwine, balag’atqa jetkennen keyin, olardın’ ko’pshilik jag’daylarda sol jasqa shig’ıp, sol da’wirler ushin ta’n ha’m lazım bolg’an, onshelli quramalı bolmag’an diyqanshılıq, sharwashılıq, o’nermentshiliktin’ sırlarınan derlik xabardar bolg’an (sebebi ol waqıtları balalardı 13 — 14 jasınan sha’kirtlikke bergen), sol da’wirdegi o’ndiris qatnasları ha’m texnologiyalıq protsesler olardan arnawli yaki joqarı mag’lıwmat talap etpegen, 3 — 4 jıl ustaz ko’rgen sha’kirt 16—17 jasında o’zi oz aldına is ju’rite alatug’ın ustag’a, o’z isin men’gerip kete alatug’ın qa’nige mamang’a aylang’an. Egerde, sol waqıtta shan’araq quratug’ın bolsa, o'z o’neri menen miynet islep o’zin ha’m shan’araq ag’zaların ekonomikalıq jaqtan ta’miyinley alıwı mu’mkin bolg’an. Bunnan basqa, ol waqıtları 18 — 20 jaslı jıgıt awıl arasında, ja’miyetshilik arasında belgili da’rejede sotsiallıq jetik shaxs sıpatında qabıl etilgen, tu’rli ilaj ha’m merekelerde jetik, onın’ talapker qatnasıwshı sıpatında qatnasıwı mu’mkin bolg’an, yag’nıy onın’ sotsiallıq jaqtan balag’atqa jetkenligi ja’miyetshilik ta’repinen qabıl etilgen. Bul protsess shaxstın’ aldına shan’araq ha’m ja’miyet aldında o’zine ta’n juwapkershilik ju’klegen, juwapkershilikti seziniw bolsa onın’ psixologiyalıq jetiskenliginen derek bolıp xızmet etken.
Endi usı o’zgesheliklerdi bu’gingi ku’n jaslarınan ko’rip shig’ayıq. Olar 12—13 jaslarda jınısiy (fiziologiyalıq) jetiskenlikke erisedi (bul haqqında keyinirek toqtalıp o’temiz), biraq olar qanday da bir ka’sip- o’ner iyesi bolıp, o’z betinshe islep, o’zin sonday-aq shan’arag’ın ekonomikalıq jaqtan ta’miyinley alatug’ın bolıwı ushın, da’slep mektepti pitkeriwi, son’ınan qandayda bir ka’sip-o’ner kolledji yaki litseyde oqıp, belgili ka’sipti iyelewi kerek. Bunın’ ushın 9 jıl mektepte, 3 jıl kolledj yaki litseyde oqıwı za’ru’r boladı.
12 jıllıq ha’mme ushın ma’jbu’riy bilimnen son’ jaslarımızdın’ belgili bir bo’legi oqıwdı joqarı oqıw orınlarında dawam ettiredi. Bunnan ko’rinip turg’anınday, jaslarımızdın’ ekonomikalıq g’a’rezsizlikke erisiwleri olardın’ belgili bo’legi ushın 20 — 21, basqaları ushın 23 — 25 jasqa tuwrı keledi. Bunnan basqa adamlardın’ turmıs ta’rzi rawajlanıwı menen birge shan’araqlardın’ ku’ndelikli turmısı o’zgerip, kiyiniwge, ku’ndelikli turmıs buyimlarına, materiallıq abadanshılıq da’rejesine bolg’an talabı da artıp baradı.
Ja’miyettin’ ekonomikalıq-sotsiallıq rawajlanıwı shaxstı ma’deniy o’sıwıne alıp keledi, bul bolsa shaxslardı bir-birine qoyatug’ın talaplardın’ joqarılawına ha’m shaxslardın’ o’z-ara qatnaslarının’ na’ziklesiwine alip keledi. Pikirimizdın’ da’lili sıpatında ajırasıw mug’darı joqarı mag’lıwmatlılar ishinde ulıwma orta mag’lıwmatlılarg’a salıstırg’anda joqarı da’rejede ekenligin ko’remiz.
Sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıwi joqarı da’rejede bolmag’an ja’miyettegi shan’araq ag’zaları o’zlerinin’ xojalıq jumıslarının’ ko’pshiligin qolda isleydi. Og’an shan’araqtın’ barlıq ag’zaları da birinshi gezekte perzentler ko’birek tartıladı. Shan’araq jumısların islewde ulıwma iskerlik jaslarda belgili bir ko’nlikpelerdi, sonın’ ishinde shan’araqtag’ı tiyisli islerdi onınlawdı, shan’araqta bir-biri menen qanday qatnasta bolıw ko’nlikpelerin, shan’araqta ha’r bir shaxstın’ iyerarxik da’rejesine qaray o’z huqıqı ha’m wazıypaların anıqlap alıwg’a imkaniyat beredi.
Materiallıq ta’miyinleniw, joqarı ma’deniyatlılıq shan’araqtın’ shaxsqa qoyatug’ın talabın, sonın’ ishinde shan’araqta ja’ne de ku’sheytiredi. Shan’araq ag’zalarının’ o’z-ara mu’na’sibette bolıw mug’darın qısqartadı. Bul bolsa ko’pshilik jaslar ushın, ata-ana shan’arag’ı shaxsiy shan’arag’ına u’lgi wazıypasın orınlay almawına alıp keledi.
Solardan ko’rinip turg’anınday, bunnan 100 jıllar aldın’g’ı jaslar 10—18 jasında turmıs qurg’an bolsa, olar usı waqıtqa kelip shan’araq turmısı ushın, tabıslı turmıs keshirip ketiwleri ushın za’ru’r bolg’an jetiskenlik da’rejesinin’ barlıg’ına erisken, bul bolsa, olardın’ turmısında ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an mashqalalardın’ saplastırılıwına tiykar bolıp xızmet etken. Bu’gingi jaslarımız bolsa joqarıda bayan etilgendey 12—13 jaslarında jınısiy balag’atqa jetedi, ayırımları aradan 7 — 8 jıl o’tkennen son’, yag’nıy qızlar 19 — 20 jasta, jigitler bolsa 21—22 jasta shan’araq quradı. Bul waqıtta bolsa olar yaki ekonomikalıq jaqtan, yaki sotsiallıq jaqtan ha’m yaki psixologiyalıq jaqtan shan’araq turmısına tayar bolmaydı. Bunday jag’daylar olardın’ shan’araq turmısında aldın’g’ı zamanlaslar turmısında ushıraspag’an mashqalalardı keltirip shig’arıwına gu’man joq. Bunnan basqa, ja’miyet rawajlanıwının’ bu’gingi jag’dayı ha’zirgi zaman shan’arag’ı aldına o’zine ta’n jan’a sotsiallıq funktsiyalardı da ju’kleydi, bulardın’ barlıg’ı ha’zirgi jaslarımızdı shan’araq turmısına arnawlı tayarlaw ma’selesin en’ a’hmiyetli ma’selelerden biri bolıwın usınıs etpekte. Sonın’ ushın da son’g’ı 15 — 20 jıl dawamında du'nyanın’ barlıq rawajlang’an ma’mleketlerinde, sonın’ ishinde bizin’ respublikamızda g’a’rezsizlikke eriskenimizdin’ da’slepki jıllarınan-aq, shan’araq ma’selelerine, jaslardı shan’araq turmısına tayarlaw ma’selelerine, shan’araqta ka’mil shaxstı qa’liplestiriw ma’selelerine ayrıqsha itibar berip barılmaqta. Ulıwma insaniyat ja’miyeti ju’da’ rawajlanıp barar eken, shan’araq ma’selelerinin’ a’hmiyetliligi de og’an say ra’wishte artıp bara beredi ha’m shan’araqqa bolg’an itibar da keshe ha’m bu’ginge qarag’anda erten’ ja’ne de joqarıraq boladı. Sebebı shan’araq ja’miyettin’ kishi bir ko’rinisi bolıp, ol qanshelli tatıw ha’m awızbirshilikli, bekkem bolsa, ja’miyette sonshelli qu’diretli boladı. Bul keltirgen faktorlar jaslarg’a «Shan’araq psixologiyası» kursın oqıtiwdın’ a’hmiyetli tiykarı ekenligin ko’rsetedi.
«Shan’araq psixologiyası» kursının’ jaratıliwı ha’m onın’ oqıw predmetleri qatarında mektep, kolledj, litseylerde o’tiletug’ın sabaqlar kestesine kirgiziliwi de Respublikamız hu’kimeti ta’repinen ju’rgizilip atırg’an ku'shli sotsiallıq siyasattın’ ma’nis ha’m mazmunının’ dawamı bolıp tabıladı.
Shan’araq psixologiyası pa’ninin’ predmeti, maqseti ha’m waziypaları