Mamleketlik universiteti jumanov m. A

«Kislotah jawinlar» 
adamzat iskerliginin tabiyatqa bolgan 
tasirinin 
natiyjesi bolip, bugingi kiini ayinm mamleketlerde 
haqiyqiy ekologiyaliq apatshiliqqa aylamp qalgan. Har qanday 
qazilma janilgi jandirilganda shigindi gazler quraminda kukirt 
ham ozon sulfat okisleri boladi. Amosferaga millionlap tonna 
shiganlip atirgan bul birikpeler jawmdi kislotaga aylandiradi.
2SOz + 0 2 +2H20 = 2H2S 0 4 
4N 02+2H20 + 0 2 = 4HN03
AQSh, Kanada, Germaniya, Shveciya, Norvegiya, Rossiya 
ham basqa rawajlangan mamleketlerde kislotali jamgirlar 
tasirinde lilken maydandagi togaylar qunwi bayqaladi. Bunday 
jawinlar onimdarliqti paseytiredi, suw hawizlerinin shorligm 
asmp jiberedi, imaratlar, tariyxiy esteliklerdi jemiredi, insan 
salamatligma ziyan jetkizedi. Kislotali jawinlardm uzaq araliqqa 
koshiwi natiyjesinde turli mamleketler arasmda kelispewshilikler 
juzege kelmekte. Usi ekologiyaliq qawipti saplastmw ushm 
jergilikli, regional ham xaliq araliq kolemde ilajlar otkiziledi. 
Ayinm aymaqlardagi hawanin hareketsiz tunp qaliwi inversiya 
aqibetinde bayqalatugm zaharli duman smog (tutin ham duman 
aralaspasi) insanlar densawligma jiida unamsiz tasir korsetedi.
1952-jih 5-9-dekabrde Londonda jiiz bergen smog aqibetinde 
4000 nan artiq adam nabit bolgan. Keyingi jillarda diinyanm iri 
qalalannda London tipindegi smog, Los-Anjeles tipindegi 
smoglar koringen aniqlangan.
Fotoximiyaliq smog degende sanaat ham transport shigmdi 
gazlerinin quyash nurlan tasirinde reakciyaga kirisip qawipli 
birikpelerdi payda etiwi tiisiniledi. Sonin ishinde, ozon, 
formaldegid ham basqa birikpelerdin payda boliwi Ь ят 
mugdarimn artiwi bayqaladi. Smogtm aldm ahw lilken ahmiyetke 
iye. Jer jiizinde atmosfera hawasimn pataslaniwin kemeytiriw 
ushin tezlik penen zanir sharalar koriliwi lazim. Amerikahq 
meteorolog Luis Battan aytqaninday: «Yaki insanlar hawadagi 
tiitindi 
kemeytedi, 
yaki 
tutin jer juzindegi 
insanlardi 
kemeytiredi».
342

---

Atmosfera hawasmin pataslaniwi turli socialhq-ekonomikaliq 
aqibetlerge alip keledi. Insanlar densawligmin jamanlasiwi, 
imaratlar, 
tariyxiy 
estelilerdin 
jemiriliwi, 
osimlik 
hftin 
haywanlardin nabit boliwi ham basqa hadiyseler ulken 
ekonomikahq ziyan jetkizedi.
Amosfera hawasi oz-ozin tazalaw qasiyetine iye. Biraq iri 
sanaat 
rayonlan, 
qalalarda 
atmosferanin 
bul 
imkaniyati 
sheklengen. Joqan darejedegi texnogen pataslaniwdi saplastinw 
insanlardin ozleri amelge asinwi kerek bolgan waziypa. Hawa 
pataslaniwmin aldm aliw ham kemeytiriwdin turli jollari bar. 
Shan, 
gaz 
tazalawshi 
qunlmalar 
omatiw, 
shigmdisiz 
texnologiyaga otiw usi maseleni sheshiwdin en keleshekte 
sheshiw jollannan esaplanadi. Ziyanli karxanalar qala shetine 
shiganlidi, sanitar-qorgaw zonalarin sholkemlestiriledi. Ziyanli 
tasir darejesine kore karxanalar bes klassqa bolinedi. Birinshi 
klass karxanalan ushm sanitar-qorgaw zonasmm kenligi 1000 m, 
ekinshisi 500 m, ushinshisi 300 m, tortinshisi 100 m ham 
besinshisi 50 m qilip belgilenedi ham koklemzarlastinladi. 
Sanitar-qorgaw zonasmda turaq jaylar, 
mektepler, 
sport 
maydanshalanmn boliwi miimkin emes.
Hazirgi waqitta hawanin pataslaniwmda avtotransporttin 
lilesi artip barmaqta. Diinya boymsha 600 min nan artiq avtomobil 
har kuni hawaga jiiz mrnlap tonna ziyanli birikpeler shigaradi.
Avtomobil tutininde 200 den artiq ziyanli birikpeler, sonin 
ishinde okpe raki ham basqa awir keselliklerdi keltirip shiganwshi 
birikpeler (benz (a) piren, qogasin ham baqalar) bar. Transport 
hareketin tartipke saliw metro, elektr transportm rawajlandinw, 
janilgi sipatm jaqsilaw, dizel ham basqa sigilgan gazden 
paydalamw ham basqa ilajlar iri qalalar hawasmin pataslaniwmin 
kemeyiwinde й1кеп ahmiyetke iye. Ekologiyaliq taza transport 
qurallarm jaratiw kiinnin en ahmiyetli waziypalarman biri 
esaplanadi.
343

---