Mamleketlik universiteti jumanov m. A

VI BAP. ORGANIZMLERDIN ADAPTIVLIK
BIOLOGIYALIQ RITMLERI
Tayanish sozler: biologiyaliq ritm, ishki ham sirtqi ritm,
ekzogen, endogen, sutkaliq ritm, mawsimlik ritm, jilliq ritm,
biologiyaliq saat, qisqa kunli osimlikler, uzaq kiinli osimlikler.
Tiri tabiyattin zarur qasiyetlerinin biri onda jiiz beriwshi 
processlerdin liziliksizligi bolip tabiladi. Barliq tiri organizmler 
tirishiligi (kletkadan biosferaga shekem) belgili bir tartipte juz 
berip turadi, yagniy belgili bir ritmlerge baginadi. Barliq osimlik 
ham haywanlarda uzaq tabiyiy tanlaw natiyjesinde anatomo- 
morfologiyahq, fiziologiyaliq, bioximiyahq qasiyetler ham 
belgiler juzege keledi hamde usilar arqali olar malim sharayatqa 
iykemlesedi.
Har bir tur jil, mawsimler ham sutka dawammda oz 
tirishiligin basqaradi. Demek, 
biologiyaliq fitm 
dep-organizmler 
tirishiliginin jil dawammda qatan tarizde basqanhp tunhwma 
aytiladi. Sonday-aq malim waqit araliginda qandayda bir process 
yamasa hadiysenin takirarlamwi, bir jagdaydan ekinshi bir 
jagdayga 
otiwi 
hamde 
qayta 
tikleniwi 
tusinilcdi. 
Tiri 
organizmlerdin biologiyaliq ritmleri denede kletka boliniwi, qan 
aylamwi, dem ahw, zat aylamsi siyaqli processlerdi tamiyinlep 
turadi.
Tiri 
organizmlerdi 
qorshap 
turgan tabiyiy 
ortahqtin 
ekologiyahq faktorlari mudami ozgerip turiw qasiyetine iye. 
Ozgerip turatugin lqlim faktorlari ham tabiyiy ortahqtagi 
biologiyaliq tiri organizmler (olardm birlesikleri) bir-biri menen 
jiida bekkem baylamsqan. Iqlim menen tiri organizmler 
toparlarmm tabiyiy regionlan boymsha ozgeriwi ekologiyahq 
faktorlar tasirinde boladi.
Har bir zona lqlimnin dawirli ozgerisleri astronomiyaliq 
baslangish dawirleri dawirlik qatnaslar natiyjesinde yagniy jerdin 
oz orayi atirapmda aylamwinan bir kunlik ortahq sharayati juzege 
keledi. Aydm jer atirapmda aylaniwman teniz suwlanmh 
koteriliwi ham paseyiwi, jerdin quyash atirapmda aylamwi jil 
dawammda, mawsimler almasiwin keltirip shigaradi.
184

---

Aylar 29,5 kunde tohp, jana fazaga otedi. Ertede xaliqlar 
jerdin onimdarligin, onimnin mol bohwm, haywanlardin saninin