Mamleketlik universiteti jumanov m. A

6.1. Ishki ham sirtqi ritmler
Biologiyaliq ritmler adette ekige: 
ishki 
(endogen) ham 
sirtqi
(ekzogen) ritmlerge bolinedi. 
Ishki 
ritmler organizmdegi endogen 
fiziologiyaliq processlerde bayqalatugin ritmler bolip tabiladi. 
Dem aliw, jurektin unwi, dene hareketi siyaqlilar tiykannda bir 
neshe ritmli processler jatadi. Organizmdegi har qanday fiinkciya 
ishki ritm xarakterine iye boladi. Maselen, DNK ham RNK nm 
sintezi, belok sintezi, kletka organoidlarimn jumis iskerligi, 
kletkamn boliniwi siyaqlilar h.t.b.
Bunda har-bir sistema ozinin jeke periodma iye. Bul 
periodlardi sirtqi ortahq faktorlari tasirinde tek qisqa shenberde 
ozgertiw miimkin, al ayinm processlerdi uluwma ozgertiwge 
bolmaydi, basqasha aytqanda olardin funkciyalan organizmnin 
ozine bagmbaydi. Bunday ritmlerdi 
ishki 
yamasa 
endogen
ritmler 
dep ataymiz.
Organizmlerdin fiziologiyaliq jagdayi kiindiz aktiv bolsa, 
tiinde fiziologiyaliq aktivlik (dem aliw, jiirek unwi, muskullar 
hareketi h.t.b.) paseyedi, organizmnin jagdayi timshlanadi. 
Organizmnin barliq fiziologiyaliq processleri ritmler bolip 
esaplanadi. Sonnan, DNK, RNK, belok, fermentler sintezi,
186

---

kletkamn boliniwi, bulshiq etlerdin qisqariwi, jurek unwi, dem 
aliwi yagniy barhq kletkalardm, organlardm jumisi ishki ritmler 
bolip tabiladi, olardi ozgertiwge bolmaydi.
Sirtqi ritmler. 
Jerdin quyash atirapmda aylaniwi ham jer 
menen ay ortasindagi baylanislar natiyjesinde planetadagi 
kopshilik 
ekologiyahq 
faktorlar nizamli 
turde 
ozgeredi. 
Organizmlerdin tirishilik iskerligindegi qatar ozgeriwler ane usi 
sirtqi geofizikaliq dawirli ozgeriwler menen baylamsqan bohp, 
iykemlesiw xarakterinde boladi. Bul