Mamleketlik universiteti jumanov m. A

6 -
shelkun lichinkasi; 7 - buzawbas; 
8
- tillaqoniz lichinkasi
Topiraqtin turaqli turgmlarman basqa iri haywanlar arasmda 
lilken ekologiyaliq topar, yagniy inde jasawshilar topann (balpaq 
tishqanlar, suroklar, qosayaq tishqanlar, qoyanlar, porsiqlar h.b.) 
atap otsek boladi. Olar jer listinde aziqlanadi, biraq topiraqta 
kobeyedi, qislaydi, dem aladi ham qawipten saqlanadi.
Topiraqtm igalhgi haywanlardin sanma, tarqaliwina tasir 
korsetedi. Joqan lgalliqta partildawiq qonizdin lichinkalan 
topiraqtin joqan qatlamma shigadi, al qurgagan jagdayda lm
terenlikke ketedi. Sonliqtan olardin ziyani baharde ulken ham 
jazda az: olar jawin-shashin waqtmda kobeydi. Biraq uzaq ham 
kop jawmlar topiraq haywanmm massaliq qinliwina alip keledi. 
Topiraq termikahq rejimide haywan ushm ahmiyetli. Jenil qurgaq 
qumli topiraqlar tez qizadi. Sonin ushm kopshilik nasekomalar 
(arqadagi) jenil topiraqta jasaydi.
181

---

Topiraq haywanlardin hareket etiw substrati bolip esaplanadi. 
Qatti juwmwshi haywanlar qatti topiraqta jasaydi. Ayirim sut 
emiziwshilerdin juwiriw tezligi tomendegishe: йу qoyani-38 
km/saat, Afrika pili-25-40 km/saat, nosorog-45, qasqir-45, jiraf- 
45-50, sagal-55, qulan-50-55, Afrika buyvoli-55, Rusak qoyani- 
55-70, zebra-65, koyot-65, Grant qaraquyrigi - 65-80, Gnu-80, 
anslan-80, gepard-104-112 km/saat.
Demek, en juwirgish haywanlar dala ham sholde jasaydi 
eken. Suw ortahgindagi hawanlardm tezligi bugan qaraganda 
tomen. Sebebi suwdin jabisqaqhgi hawaga qaraganda 60 ese kop. 
A.N.Formozov haywanlardin qarga qatnasina qaray xionofoblar, 
yamasa qardi jek koriwshiler ham xionofiller, yamasa qardi 
suyiwshiler dep boledi. Birinshisi qardm ustinde, ekinshisi astmda 
jasaydi. Qar awqatti jawip taslap, om aliwdi qiymlastiradi, sonin 
menen birge qar suwiqtan saqlawshi teploizolyator xizmetin de 
atqaradi. Joqardagi eki tiptin arahq tipi xionoforlar qardin ustinde 
de, astmda da jaqsi jasaydi (belyak qoyahi, aq ham tundra 
keklikleri). Qista qarda kopshilik haywanlar aq renge enedi. Qar 
muzga qaraganda 20 ese jilhhqti az otkeredi. Qardm az jawiwi 
xionofil turler ushin qolaysiz. Bunday waqitta olardm sani birden 
qisqaradi. Olardin kopshiligi ashliqtan oledi (gor tishqan, suw 
tishqam, alaman), basqalan suwiqtan oledi.
Shegirtkelerdin kopishilik mayekleri jogaladi ham kelesi 
jazda olardin sani birden tusedi. Bul nasekoma jewshi quslarga 
tasir etedi (bezgeldek, qara torgay, qirgiy h.b.) Qar kop jillan 
mayda kemiriwshiler, jer qazar tishqanlar, qara qur quslan, 
kirpitiken h.b. barha qardin astmda jasawshilar nabit boladi.