Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Jilliq ritmler 
- tiri tabiyattin en universal waqiyalan 
esaplanadi, jasaw ortaligindagi 
fizikaliq faktorlardin jil 
dawaminda ozgerip tunwi tiri organizmlerdin turli sharayatta kop 
jollar menen iykemlesiw qasiyetlerin keltirip shigaradi. Tiirlerdin 
ortaliqqa iykemlesiwleri ishinde dawirler boymsha kobeyiw —> 
osiw—> qolaysiz sharayattan ketiw ushm migraciya qiliw kibi 
ritmlik ozgerisler bar.
Tabiyattin mawsimler boymsha 
ozgeriwi organizmlerdin 
fiziologiyaliq, morfologiyaliq ham minez-qulqm teren ozgertedi. 
olarda nasildin payda boliwi jildin en qolayli waqtma tuwn 
keledi. Maselen, lala, lala qizgaldaq, alma, erik, shabdal kibi 
osimlikler baharde gulleydi, erik, shabdal jazda pisedi. Kopshilik 
haywanlar (qoy-eshkiler) baharde qozilaydi, baliqlar, quslarda 
tiykannan baharde mayek qoyadi. Maselen, Askaniya - Nova 
zooparkine alip kelingen tuye quslar kobinese qista qar ustine 
mayek qoyadi, sebebi usi waqitta tuye quslar watanmdagi bahar 
jaz waqitina tuwn keledi, ritm saqlanadi.
Ayinm jagdaylarda qis kunlerinin lsip ketiwi yaki jazda 
kunnin suwiwi osimlik ham haywanlardagi nizamli mawsimler 
boymsha ozgerislerin buzbaydi. Qista kim lsip ketse, osimliklerde, 
putalarda gumshalar, qaqpaqlar, payda boliwi, tuqimlardm oniwi 
kibi jagdaylar giizetiliwi mumkin, lekin, bunday jagday ortaliqtagi 
abiotikaliq faktorlardin waqtinsha ozgeriwinin natiyjesi bolip, 
waqtmsha ritmlik ozgerislerge alip keledi.
192

---

Ortaliq qasiyetleri ham jil dawammda ozgeretugm ekilemshi 
tasir qilatugm faktorlar (jaqtiliq, kiinnin uzinligi, kun ham tiinniri 
almasiwi) tasirinde tiirdin ozgeriwi jiizege keledi. Hawa-raymin 
waqtinsha ozgeriwi biologiyaliq ritmlerdi ozgertpeydi.
Organizmlerdegi sirli ekobioritmler biosfera ham asirese 
quyash aktivliginin ozgeriwi har 11 jil dawammda quyash daqlari 
sanmin ozgeriwi menen baylanisli. Quyash aktivligi ham onin 
paseyiwi Orta Aziya sharayatina tasiri natiyjesinde hawa 
massasimn cirkulyaciyasi yaki Arktika tabiyatindagi kunlik ham 
mawsimlerge (jilliq) tiyisli bioritmlerden tisqan kop jilliq 
biologiyaliq ritmler, waqiyalarda guzetiledi. Olar hawa-rayi ham 
en tiykargisi quyash aktivliginin tasirinde juzege kelip, natiyjede 
ziiraatli ham ziiraatsiz jillar almasip turadi. Usi faktorlardin 
tasirinde ziiraatli jil yaki ayinm tiir wakilleri populiyaciyasimn 
kem sanligi 
(maselen, bodene, keklik, qoyan, lala, biyday, 
saygaq) giizetiledi. Kobinese tishqan, jilan jillan kem hasildar, 
jilqi, qoy jillan hasildar esaplanadi.
Kop jilliq dawirlik ozgerisler har 5-6 ham har 11 jiida, asirler 
dawammda bolsa 80-90 jiida qaytalamp tunwi miimkin. Bul 
qaytalaniw jillanna quyashtm aktivlik dawirleri osimlik ham 
haywanlardm kop ham jaqsi rawajlamwi tuwri keledi. Bugan 
Uzaq Shigis tenizlerinde ken tarqalgan ivasi baliqlan (Sardinos 
sagax melanosticta) kobeyiwin misal qilip keltiriw miimkin. Bul 
baliqtin en jaqsi kobeyiwi har 30-33 jiida qaytalamp turadi.
Teniz ham okean shetlerinde, jagalannda ushiraytugm tiirler 
juda quramali ortaliqta jasaydi. Bizge belgili, bir ay kiininde (24 
saat 50 minutqa ten) teniz suwmin tolqmi 2 marte koterilip, 2 
marte paseyedi. Har kiingi almasiw fazalan, suw tolqinlannin 
qosilip ketiwi 50 min ishinde boladi. Tolqinlar kushinin 
ozgeriwine organizmlerdin tirishiligi toliq qarasli. Ustrica 
mollyuskasi ham aterina bahqlannm suw tolqinlannin koteriliwi 
ham paseyiwi menen baylanisli bolgan kobeyiw, rawajlaniw 
jagdaylan-biologiyaliq ritmler bolip, olar sirtqi ortahqtagi 
ekologiyahq faktorlar tasirinde bolip otedi.
193

---