Mamleketlik universiteti jumanov m. A

polifazali ritm 
dep 
ataladi.
Tiri organizmlerdegi biologiyaliq ritmlerdin ozgerip tunwi 
waqit hairide ekologiyaliq faktorlarga baylanisli. Maselen, shafran 
gulleriniri ashiliwi temperaturaga baylanisli, 
namazsham giil 
tajlan jaqtiliqta ashilip, bultli kunlerde jabiladi.
Biologiyaliq ritmler organizmnin waqtm seze baslawi 
tiykarmda juzege keledi ham bunday jagday 
«biologiyaliq saat»
dep aytiladi. Organizm kiinlik ozgeriske emes, balkim tabiyattagi 
quramali geofizikahq ozgerislcrge de bagdar aladi.
Sutkali ritmler har-qiyli faktorlar tasirine qaray ozgeriwi 
mumkin. Kiinnin birinshi yanminda adam organizminin suwiq 
temperaturaga sezgirliginin artiwi, kiinnin ekinshi yanminda 
bolsa joqan temperaturaga artiwi amqlangan.
Ertede otken ulli alimlar - Gippokrat, Aristotel, Beruniy, lbn 
Sinolar tarepinen de bioritmlerdin barligi ham olardm manisi, 
kelip shigiwi quyash hamde aydin dawirler menen ozgeriwine 
baylanisli ekenligi aytip otilgen.
Tiri organizmlerdin biologiyaliq ritmleri dawirinde adam 
jumis islep atirma yaki tmish jatqan haldama, denedegi 
temperatura saatina ±0,5°C qa ozgeredi. Insan denesindegi teri 
temperaturasinm joqari korsetkishi saat 18 ler atirapmda bolsa, en 
tomen korsetkish tungi saat 1 den azangi 5 ler arasmda boladi.
Maymillarda baqlawlar som korsetedi, olar tunde uyiqlap, 
kiindizi aktiv harekette boladi- Dene temperaturasi tunde 36,5°C, 
kundizi 38,5°C atirapmda boladi.
Jaqtiliq ham temperature en kushli sirtqi tasir esaplanadi. 
Olardin tasirinde issi qanli haywanlarda 24 saatliq dene
188

---

temperaturasmin ozgeriw ritmi bolip turadi. Biraq, ayirim tungi 
haywanlarda, maselen, ukilerde denenin maksimal temperaturasi 
ham gaz almasiw darejesi kiindiz, jaqtiliqta emes al tiinde 
baqlanadi. Sebebi likiler tunde hareket etiwshi haywanlar toparma 
kiredi.
Sutkaliq ritmler tiykarinda shartli refleksler adam ham 
haywan denesinde har-tiirli faktorlar tasirinde jiizege keledi. 
Maselen, jumisqa tiisiw yaki shigiw signallari jumisshilardm 
sutkaliq ritm sizigm ozgertedi. Yagniy, temir jol dispecherinin 
tiinde jumisqa shigiw signali dene temperaturasm tomenletedi.
Insan denesinde jiirek uriw ham qan aylaniw organizm 
iskerligine baylanisli. Maselen, dene timsh turgan jagdayma 
jiirekten aorta tamirina minutina 4-6 litr, bulshiq etler az 
hareketlengende bolsa 20-25 litrge shekem qan aydaydi. Bulshiq 
etler sistemasi bosagan, timsh waqitta j arek uriwda paseyedi, awir 
hareket etken sportshilarda jiirek uriwi 1 minutta 260 qa 
koteriledi. Okpenin hawa otkeriwi minutma 150-180 litrge 
koteriledi, ddette minutma kislorod jutiw 5-6 litrdi quraydi.
Jiirek unwi keshirek saat 18 lerde artadi ham sol waqitta 
maksimal ham minimal qan basimi baqlanadi. Jiirek uriwinm eh 
kemi azanga saat 4 te, qan basimmin paseyiwi bolsa 9 da 
baqlanadi. Kozdin ishki basimi azanda koterilip, keshte 
tomenleydi. Tiinde insanda miy biopotencial aktivligi asirese 
tiingi saat 2-4 lerde eslew qabileti tomenleydi, islew aktivligi 
astelesedi, adam kiishsizlenedi, bulshiq et kushleri kemeyedi. 
Insanlarda jiirek iskerligine sirtqi faktorlar: quwanish, qorqiw, 
qaweterleniw, gam qaygi, seziw kushli tasir etedi.
Qanda qanttm maksimum mugdari saat 9 da, minimum - 18 
de baqlanadi. Biiyrektin kop ajiraliw iskerligi keshirek, kem 
ajiraliwi erte tanda, saat 2 ham 5 lerge tuwra keledi. Insan 
denesindegi ishki ortahq saat 15 ten saat 3 lerge shekem siltili, al 
kerisinshe saat 3 ten 15 ke shekem qishqil ortaliqta boladi.
Dene jaraqatlan saat 21 den 3 ke shekem, saat 9 dan 15 ke 
shekem jaqsi pitedi. Jiirek - qan tamir keseli bar nawqas 
adamlarga saat 4 te berilgen dari basqa waqitqa qaraganda 40 
barabar kushli ham paydali tasir qiladi. Diabet keselinde denege 
saat 4 te insulin jiberilse jaqsi natiyje beredi.
189

---

Insan denesindegi barliq funkciyalar saatlar boyinsha 
bolistirilgen. Sonnan, tiinde bawir qant toplasa, kiindiz may 
mugdann basqaradi ham sidik kislotasm islep shigaradi. Aq qan 
danesheleri tiykannan tiinde isleydi. Olardm mugdan kun 
dawammda