Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirish

7- nazorat uchun savol 
Tasavvur qilaylik, qandaydir bir bank potensial mijozlarga ularning qarzni 
to‘lay olish layoqatini tekshirmasdan qarz berishni va’da qiladi. Ushbu tasavvur 
qilingan holatga qarz oluvchilarning qaysi toifalari jalb qilinadi? Bunday bankning 
qarz bo‘yicha foiz stavkasi qarz oluvchining kredit tarixini tekshiradigan bankning 
stavkasidan farqlanadimi?
Stimul bilan bog‘liq bo‘lgan muammoning yana bir turi ko‘proq riskka 
asoslangan topshiriqlarni bajarish bo‘yicha vakolatning boshqa shaxslarga 
berilishida yuzaga keladi. Masalan, korporatsiya aksiyadorlari firmaning ishini 
yuritish uchun menejerlarga vakolatni beradilar. O‘zaro jamg‘armalar investorlari 
esa, mablag‘larini qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish tuzilmasini ishlab 
chiqish bo‘yicha vakolatni jamg‘armalarning qimmatli qog‘ozlar portfellarini 
boshqarish bo‘yicha menejerlariga taqdim etadilar. Bu qaror qabul qilish bilan 
bog‘liq bo‘lgan risk uchun javobgarlik olib boradigan odam yoki tashkilot, ushbu 
qarorlarni qabul qilish bo‘yicha o‘z vakolatini boshqa bir tashkilot yoki shaxsga 
berishini bildiradi. Shunday risk uchun javobgarlikni topshiradigan shaxslar (yoki 
tashkilotlar) 
komitentlar
deb ataladi. Ushbu vakolatni qabul qiluvchilar esa 
komissionerlar
deb ataladi. 
Komitentning komissioner bilan munosabati
muammosi (principal-agent 
problem) shundaki, komissioner ko‘pincha komitent agar komissioner bilgan 
barcha bilimlarga egalik qilganida qabul qilgan qarorlaridan va o‘zi mustaqil qabul 
qilishi mumkin bo‘lgan qarorlaridan farqlanuvchi qaror-larni qabul qiladi. Buning 
natijasida komissionerlar va komitent-larning manfaatlari o‘rtasida ko‘pincha 
ziddiyatlar kelib chiqadi. Nostan-dart (noandozaviy) vaziyatlarda komissionerlar, 
hattoki, o‘zlarining komi-tentlari manfaatlariga qaramasdan harakat qilishlari 
mumkin. Bunday holat, masalan, fond brokeri «sutdan yog‘ olish» deb 
nomlanadigan ish bilan shug‘ullansa, ya’ni mijozga hech qanday foyda olib 
44
“Stimul” va “rag‘bat” hamda “stimullashtirish” va “rag‘batlantirish”ning turlicha ekanligini tasdiqlovchi 
misollardan yana biri. 

---

49 
kelmaydigan, lekin brokerning komission summasini oshiradigan ko‘psonli 
bitimlarni mijozning hisobidan amalga oshirganida kelib chiqadi.
Buning yanada tushunarli bo‘lishi uchun e’tiboringizni quyidagi “qo‘lbola”, 
“jaydari” o‘zbekona misolga qaratmoqchimiz: ma’lumki, ko‘pka-riga (uloqqa) 
yaraydigan kuchli otga hamma chavandoz ham ega bo‘lavermaydi. Xuddi 
shuningdek, shunday kuchli otga ega bo‘lganlarning hammasi ham chavandoz 
bo‘lmasligi mumkin. Bunday sharoitda otning egasi o‘z otini kuchli chavandozga 
“chopish uchun” taqdim etishi, tabiiy. Shunga o‘xshash, chavan-dozning ham 
o‘zganing kuchli otidan ko‘pkari (uloq) davomida “chopishidan” o‘zga chorasi 
qolmaydi. Shu munosabat bilan, ko‘pkari (uloq)da qo‘lga kiritilgan yutuq 
(solim)lar chavandoz va otning egasi o‘rtasida, odatda, qanday taqsimlanishini 
bilasizmi? Hech joyda yozma ravishda qayd etilgan bo‘lishiga qaramasdan, azal-
azaldan, bu narsa (yutuq)ni taqsimlashda quyi-dagiga rioya qilinadi: pulli yutuqlar 
– chavandozniki, natural ko‘rinishdagi yutuqlar (uloq, gilam, tuya, ho‘kiz, mashina 
va h.k.lar) esa – otning egasiniki. Bunday sharoitda chavandoz bilan otning egasi 
o‘rtasidagi munosabatlarning qanchalik uzoq vaqt davom etishi yoki uning doimiy 
xarakterga ega bo‘lishi, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda, chavandozning 
xolisona xatti-harakatiga bog‘liq. Agar chavandoz har safar ko‘pkari (uloq)da 
o‘zaro manfaatlar mushtarakligiga intilib harakat qilsa – nur ustiga, a’lo nur – 
o‘zaro munosabatlar davom etadi. Aksincha, ko‘pkari (uloq) davomida solim pulli 
e’lon qilinganda har safar o‘zini o‘tga ursa-yu, natural ko‘rinishdagi solim e’lon 
qilinganda esa – to‘dadan chetga chiqib, oddiy tamoshabinga aylanib, ayyorlik 
qilsa – o‘sha zahotiyoq yoki navbatdagi ko‘pkari (uloq)da kuchli otdan umid 
qilmasa ham bo‘laveradi. Chunki bu yerda otning egasi va chavandoz manfaatlari 
o‘rtasida ziddiyatning kelib chiqqanligi shuni taqozo etadi. 
Agar moliyaviy tizim to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatsa, unda yuqorida qayd qilingan 
stimullashtirish muammolarini hal qilishga yordam beradi. Bu esa moliyaviy 
resurslarni birlashtirish imkoniyati, riskni taqsimlash va ixtisoslashtirish kabi 
ushbu tizimning afzalliklaridan yanada samara-liroq foydalanish imkoniyatini 
taqdim etadi. Jumladan, masalan, kredit faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan 
stimullashtirish muammolarini kamaytirish uchun, qarz oluvchi o‘zining 
majburiyatlarini bajarmaganda, qarz beruvchiga uning ish aktivlarini xatga olish 
(arest) huquqi berilishini o‘z ichiga oluvchi