Мамлакатимиз раҳбари И

Ллавзу юзасидан адабиётлар рўйхати:
1. Каримов И. А Ўзбекистон XXI асрга шггклмоқда. - ,. Узбекистон, 1999
<£ ^едедва Г.М. Содиалмнш тшолотвш*? И: Фёяикс, з.&ицудае».В. прикНипи ядожжого ушмвайшя «я м-"^;
4. ЗаЙвертЛ. Баше зремя- в вашихруках,— М.: Экономика,1996
. 5. Психологическая диагностака в управлении персоналом.
Учебное пособие для сотрудников кадрових служб.- Под ред
Е.АКлимова. - М., 1999. ^ғ
Немов Р.С, Психология. В трех кн. Кн. 1,2. - М., 1998
Управление персоналом. - Подред. Т. £азарова,-М., 1999
Шепедъ В.М. Настольная кнвга бизнесмена н менеджера-
М.: Финансн и статистика, 1992
8. Шипунов В.Г., Ктпкель Е.Н, Основи угфавленческой деятельносги. — М.: Висшая школа, 1999


4 - мавзу. 1адбиркорлик исихологияси.
Режа:
Тадбиркорлик — шахснинг ўэига хос сифатларига боғлиқ
қобилияти зканлиги.
Тадбиркор шахсида кузатвлйдиган психологик хусусиятлар
ҳақидз.
Пул психологняси.
Тадбиркорлик - шахсникг ўзига яос сифатларига боғлиқ қсбидият эканлиги
Хадбиркорлйк — бу одамларнинг шахсий тапгаббусларига асосланган фволшггларв бўлиб, улар фойда олиш ва маҳсулотлар ишлаб чиқаршп мақсадида ўз вомларидан, таваккалчилик билан маблағларини сарф ^илиб иш юритадилар. Демак, тадбиркорлик фаолиятини боц \аш учун аввало тадбиркорда муайян маблағ ёки товар бойликла-. бўлиши ва уларни ишнинг манфаати ҳамда шахсий манфаат йўлида сарф 1рш*шга тайёр бўлишн керак. Тўғри, бизнивг шароитагмизда тадбнркорлик янги, ўзига хос жараён бўлиб, унга мос психология мустақаллик йилларида аста—секик шаклланиб келмоқда. Шунв инобатга олнб, давлат, ҳаттоки, кредитлар — қарзлар бериб, шароитлар яратиб тадбиркорликни қўллаб—қувватлаб, келмо»$да. Возирги аамон тадбиркорининг фаолкятини таҳлил қилшпдан аввал унга хос бўлиши лозим бўлган сифатлар хусусида тўхтаб ўтиш керак.
Тадбиркор шахсида кузатиладиган психологик хусусиятлар
Биринчидан, тадбиркорляқад ақлий салоҳият, интеллектуал хусусиятлар ривожланган бўлиши лозим. Бу туркум сифатлар яна бир қатор сифатлар билан боғлш;: билимдонлик, муаммо ва тўсиқ, қийннчиликларни олдиндан кўра олиш лаёқати, ривожланган хаёл жараёмлари, олдиндан кўп сабаб ва оқибатларни тасаввур қвла олшп, реал фантазия, тафаккурдаги креактивлилик, яъни, ҳар нарсага ижодий ёндаша оляш қобилияти, тафаккурвинг истиқболга йўналганлиги ва бошқалар. Бу сифатларнинг барчаси энг аввало тадбиркорнинг ўз олдша реал мақсадлар қўйиши ва ўз фаолиятиви чинахам режалапггара олишига имкон беради.
Иккинчидан, тадбиркорга коммуникатив сифатлар зарур. Яъни, тадбиркорлик кўшшча амалда кўпчиликнинг биргаликдаги ҳаракатлари бўлгани учун ҳам тадбиркорга одамлар билан тўғри ва ўринли муомала қилкш махорати жуда зарур. Бу блокдаги хусусиятларга аввало кўпчилик фаолиятини мувофиқлаштира олшп, бегоналарга нисбатан ижтимоий нуқгаи наэардан сабр—тоқатли бўлиш, баъзан оқимга қарцда бора олиш. яъни, агар манфаат талаб қилса, охиргача ўз нуқтаи назарини ва ^зиқишларини химоя қила олиш, турли тоифа, жинс ва ёш хусусиятли инсонлар билан гаплаша олиш ва ўз фихрини тушунтира олиш маданияти каби қатор сифатлар киради.
Учинчидан, тадбиркор кўпинча таваккал қилишга мажбур бўлгани учун унга ўзига хос иродавяй сифатлар керак. Уларга биринчи навбатда таваккал қила олиш қобилияти, ўз харакатлари, истаклари ва эқтиёжларини назорат қила олиш, курашиш ва ғалаба қилиш иштиёқи, ўэшшнг бутун иқтидори ва "Мени" нинг фазилатларини ўзгаларга кўрсатши орқали, кўпчиликнинг эътиборига сазовор бўлиш, ютуқдарга эришиш мотивининг муваффақиятсизликлардан сақланиш мотивндан устунлиги, қатъият, талабчанлик, яъни, нафақат ўзгаларга, аввало ўзига нисбатан талабчанлик, интилувчанлик, қўрқмаслик, дадиллик каби қатор фазилатлар киради. Баъзан тадбиркор бу йўлда бошқаларга зиен етказганлигини билса ҳам йўлдан қайтмайди, Масалаи, тадбиркорликка муккасадан кетган айрим кимсалар ҳаггоки, ўз оиласи манфаатини ҳам эсдан чиқариб Қўяди. Топилган сармоялар кўпаййб, улар кейинги яиги лойи^аларда ишлаган сари, яна янги «кайфият» билан бутун вужуди бнлав ишга машғул бўлиб кетади,
Тўртинчидан, тадбиркор — ўз-ўзини ҳаддан зиёд "эзадиган", тадбиркорлик фаолиятига ўта "берилган" бўлгани учуа ҳам унга яхшигина соғлиқ, саломатлик, всуч-қувват ва келажакка ишонч зарур. Демак, шахсий гигиена маАаниятвдаи тортнб, овқатланиш, дам олиш ва бўш вақтини нанфаатли режалаштириш қобилиятига ҳш эга бўлиши шарт.
Тадбиркорлик ёкя баъзан бу сифатнч уддабуронлик ҳам деб аташ мумхин, шундай хусусияткн, одам бир вақтнинг ўзида маълум муаммо юзасидан бир қанча ечимларни топа олади, муҳими — у ҳар қандай мураккаб ҳолатдан ҳам чиқишнинг экг самарали, омилкор йўлини топишга тайёр бўлади ва буни амалда исбот қилади ҳам. Яъни, бундай кишилар ҳар қандай вазиятдан чиқиш йўлини билади.
Оул психологияси
Д,&дбиркор фаолнятидаги асосий мотив, яъни фаолиятнинг мақсади пул топиш, уни жамғариш ва фойда учун сарфлаш бўлгани учун ҳам бу ўринда пул муомаласи психолошяси хусусида
ҳам тўхталиб ўтамиз.
Пул ~ ^амма товарлар ва хизматлар айирбошланадиган, умумий эквивалент бўлмиш махсус товар, бозор иқтисодиётининг энг асский воситаси бўлнб, пул ўзида бозор иқтисодиётн муносабатларшш гавдалаятиради ва унннг махсули ҳам ^исобланади. Пул ўз табиатига кўра уч хил хусусвятга эга: ҳамма нарсага абирбошланадиган муҳим харид воснтаси; бойлик тимсоли; мез^атни қиймат шаклида ўлчаб берадиган восита. Пул и«уносабатларининг амалга ошиш эволюциясини кузатсак, дастлаб пул қандайдир муҳим товар (қорамол, мўйна. тери) шаклида, кейинчалик кумуш, олтян, қоғоз цул. ниҳоят 20 асрнинг 90-йилларига келиб элеюгрон пуллар кўриниишда бўлди. Бозор иқтисодиёти шароитида пул беш хил вазифани бажаради: қиймшп ўлчови - меҳнатни гавдалантирадиган товарлар қиймати миқдори пул орқали ўлчанади; айирбошлаш восшпаси — унинг ёрдамида товарлар о,\ди - - сотди қилинади; ҳазина шўплаих ва жамғарцш воситасц — лек .н бунинг учун пул қадривинт сақлавипш муҳим ҳисобланади; п^улов восшпаси — насияга сотилгаи товарлар ва хизматлар ҳақи тўланганда кўрйнади. Пул турли мазмун ва ■1иқёсига кўра тоифаларга бўлинади: хазина бшютлари ва банкнот—кредит пуллари. Пул муомаласини кузатадиган бўлсак, пул металл тангалар ва қороз пуллар, навд ва нақд бўлмагаи кўринитларда бўлади, Нақд пул банкдан муомалага чиқарилгач, корхона, ташкилоглар кассасига ва аҳоли қўлига ўтса, нақд бўлмагав пуллар муомалага чек, кредит карточксси, вексель, сертификат, облигация қаракати шаклнда амалга ошади. Пул ьгуомаласида айланшц қанчалик тез содир бўлса, иқтисоднёт шунчалнк юапи ривожланади. Лекйн аҳоли 1;ўлида пулнинг тупланиши, пул ҳаракатидаги узклиш бўляши хўжалик алоқаларада узилишга олиб келади. Шу ўринда мамлакатдаги пулнинг қадри, яъни пулнинг товар ва хизматларни харид зтиш ва чет эл валюталарига алмаша олиш қобилияти ҳақида фикр билдириш ўринлидир. Пул қанчалик қадрли бўлса, у шунчалик бошқа валютага эркин алмаштирилади ва увинг валюта курси шунчалнк юқори бўлади, бу эса уз навбатида мамлакат иқтисодий аҳволинин!' Кўрсаткичини ҳам белгилайдв. Пулнинг харид ^обилияти ва валюта Курсинннг камайипш унинт қадрсизланишини кўрсатади, бунда Пул бирлигининг харид кучи, уяга сотиб олиш мумкин бўлган товар ва хизматлар миқдори камаяди. Еундай бўлмаслик учун змиссияни кескик қисқартириш, товар ишлаб чиқартпни
кўпайтяриш, ортиқча пулларни қантариш каби чораларни ў зарур бўлади.
Шахснинг иқтидоря, интилишлари мез^нат орқали пул топишга хизмат қилгани учун ҳам, қобилияти даражаси ҳам пул воситасида ўлчаяади. Шу нарсани келтиряш лоэимки, мехнат қилаётган ишчи ҳам, иш берувчя ҳам ана шу меҳнатдан келадиган моддий бойлякка, кўпинча пул кўринишидаги товар бояликка боғлиқ. Агар ишчилар энг аввало яптнтт! учун пул ишлаб топса, иккинчиси - ўз пулини ишдаттдлан ўзини тийнб, уни яна ишлаб чиқаришга сарфлайди, рулни фойда сифатида қайтишини кутадн,
Ўтказялган хўплаб тад15иқотларда тадбиркорларнинг пулга муносабати, пуднинг тадбиркор учун қадри аввало ўша давлатдаги иқтисодяй таравдиёт ва пул муомадасининг қай тарзда ташкил этилганлигига боғлиқ экан. Амерякалик олим Линн (1упи К.) ўтказган тадқиқотларда бу боғлиқлик исбот қилянган ва шу нарса алоҳида таъкидланганки, ггул кўпайган сари унинг эгаси учун қадри пастлаб боради. Демак, тадбиркорларнинг пули қанча кўп бўлса, улар шунчалик қўрямай, уни бошқа янги ишларга ёки умуман сарф—харажатларга олиб ишлатаверар эканлар.
Бошқа бир тадқиқотчи Форман (Ғогтап Ь) яулга нисбатан одамларнинг муносабатларини ўрганиш натижасида бир неча шахс типларини ҳам ажратган. Масалан, баъзилар қизғанчиқ, баъзидар аксинча — "ъўля ниҳоятда очиқ", бошқалар — "тўпловчи", яна бирлари -чайқовчи, яна бир тоифа — "ўйинчи" ва ^акозо. Турли тоифаларга кўра одамлардаги асаблар ^ам ^ар хил бўларкан. Масалан, тадқиқотчилар соллқ тўлаш пайтида, мерос ҳужжатларини расмийлаштиргаида, қарз бериш пайтидаги эмоционал ҳолатлардаги танглик турлича бўлиши ва уларнивг аломатларини ўрганишган.
Тадбиркорларнинг иул муомалаларида ҳам жинсий тафовутлар аняқланган. Замонавий эркаклар пулнинг қадрига кўпроқ етншлари, уларнн сарфлаш ва жамғаряш борасида кўпроқ билимдон эканликлари, аёллар эса цулни сарфлеган сари кўпроқ фрустрация — қўрқув ^иссини бошларидан кечиришлари, пули кўпларга ҳасад кўзи бнлан қарашлари маълум бўлган. Лекин россиялик олимлйрнинг аниқлашларича, аёллар эркакларга, ёшлар қарияларга нисбатан пул ва уни сарфлашни ўзига хос автотерапевтяк усулви ишлатишар, ва бундан ўзига хос қониқиш ҳиссини бошдан кечиришар экан. Лекин айрим одамлардаги пулга хуруж ёки ружу қўйишларишшг шахсдаги индивидуал хусусиятлар билан боғлиқлиги кам ўрганилган- Фақат, олям Ф. Рим (Ғ. Кпп) Айзеюошнг темпераментал метрдикаси ёрдамида одамлардаги пулга нисбатан установканинг шахс тйпига алоқадорлигини ўрганиб, эксгроверт тоифасига кирувчилар пулга аича беташвиш, сахийлик ва очиқлик билан муносабатда бўлиб, унча.иос куюнмай муносабатда бўлишларини анйҚЛД^и, ишроверт типлар эса 6у борада анча куюнчак,
серташвишроқ эканликларини кўрсатиб берди.
Б&лк (Ве1к Л.) ўэ изланншларқда пулни кўпрс»; тугмаш, жамғариш ва унИ яширадиганларнинг ^аётдан қоииқишлари даражаси паст бў-диши, маънавий қаштоқлашио боршиини қайд этган. Демак, маг.навий етук ва ижтамоий қадриятларни ўзига асосий, деб эргсоблаган инсонларда пул ташвишлари камроқ е5ўлиши шундан бўлса керак.
Иккинчи томондан, Лафт (ЬеК V.) ўтказгав тадқиқотларда одамнинг даромади уншп- бошқаларни идрок қилити ва бошқалар -гомонидан идрок ^илиншш жараёнига ҳам таъсир қиларкан. Масалав, бадавлат, тадбиркор одомлар бошқаларнинг назарида бойроқ, со^ломроқ, бахтлироқ, ҳар қацдай шароитларга яхпш мослашадиган бўлсалар, камбағаллар, аксивча, серташвиш, ночор ва бахтсиз идрок к,илинаркан. Демак, тадбиркорларни ижтимоий перцепциясини ^ам бошқа ҳудадлар билан солиштириб ўрганса бўлади.
Лекин охирга йнлларда мустақил ҳамдўстлик давлатларида пайдо бўлган янги тоифалар, масалан, "яаги руслар", "янги жугутлар" каби тоифаларнинг тадбиркорларини ўрганнш шуни кўрсатмоқдаки, пул ва фойда масаласи — ёпиқ мавзу бўлиб, жамғарма ва шахсий фойда орта^ан сари, ўз молиявий аҳволи қақида маълумотни ҳам яширишга интилиш хам ортиб боради. Оила доирасида эса пул топиш манбалари қанчаляк кўц бўлса, уни сарфлаш хусуо п,аги фикрларда ҳам пгунчалик қарама— қаршиликлар кўг бўларкан.
Умуман олганда пулга нисбатан шахсда муносабат шаклланшш учун пулнинг кўрякишк ва жиҳозланиши масаласи ҳам мухим эған. Пулнинг нуфузи юқори бўлиши учун унинг қимматли қоғоз кўринипшдага шаклида давлат миқёсида обрўли шахснинг сурати келтирилиши, расмларнинг зич берилиши, қвймати эса аниқ ва равон езилишн лозим экан. Айрим ҳолдарда давлат ва жамият миқёсвда гантанали саналарга бағшпланган гсул бирликлари тангалар сифатида муомалага чиқарилади. Лекин, пулнгтг танга ва қоғоз шаклидаги кўринишларини идрок этипгда шахсда ўзига хос равишда ёнлашиш кузатилар хам экан. Масалан, ёшя катга^ар учун танга кўршшшидаги пул бирлигига нисбатан беписандлик кўринса, болалар учун эса муҳими пул бўлса бўлди экан. Шунингдек, пулни жамғаршода кўп шахсларда юқори кийматдаги пулларни афзал кўриш, сарфлашда зса майда қийматдагидарга эътибор бериш ҳам кузатидар зкан.
Демак, тадбиркорлик бизнинг муҳитимизда ҳам янги ҳодиса. Унинг миллий ағгьаналар, миллий психология билан уйғун ва гафовут қялувчи томонларини ўрганшц, одамларда, бяринчи иавбатда тадбиркорларда соғлом рақобат ва ҳалолликни тарбиялаш, муомала маданиятгога шакллантириш борасида ҳали ўрғанилмаган масалалар кўп. Шу соҳада хам иқтисодчилар билан психологлар ҳамжиҳатликда ишлаб, умумий қонуниятларни аниқлашлари керак.
Иқ'1'исодий психологин учун инсон ресурслари, меҳнат бозори муаммолар асосий масалалардан ҳисоблаиади. Оммавий ишсизлик масаласи и^тисодий психологияда салбий муаммоля холатларга олиб келади. Иқтисодий психология нутқтаи назарвдан бозор муносабатларини ва иқтисодий масканлар фаоляятини тахлил этиш керакли бўлиб, бунда цормадаги ва оғишлардаги кечадиган жараёвларнв, сабаб ва о^ибатларни билиш муҳимдир.