Мамбетов жолымбет қабулович қарақалпақ халық ДӘстаны «ЖӘҲанша»

Бир жасында бирленди,
Еки жаста түрленди,
Үш жасына келгенде,
Дүбирлеп кирди ордаға,
Төрт жасына келгенде,
Тәңири сәлем береди,
Бес жасына келгенде,
Дос – душпанды биледи,
Алты жасқа келгенде,
Қызыл шекпен кийеди,
Жети жасқа келгенде,
Бир түймеден иледи,
Сегиз жасқа келгенде,
Бойын сайлап Жәҳанша,
Түрли қыял сүреди,
Тоғыз жасқа келгенде,
Атасы берди мектепке,
Он жасына келгенде,
Оқыўға ықлас қылады,
Қатарының ишинде,
Сабағынан озады,
Он бир жасқа келгенде,
Парасатлы ойлады,
Он еки жасқа келгенде,
Астына батыр ат минип,
Үлкен тойды тойлады.
Басқа қаҳарманлық дәстанлардағы болажақ батырдың балалығы сүўретленген дәстүрий формадағы мотивтиң трансформациясы болған бул мотивти дәстандағы новаторлық, деп есаплаўға болады. Бул мотив реалистлик сүўретлеўге бирқанша жақын болған менен онда дәстүрий гиперболалық-фантастикалық сыпат белгилери паралелль рәўиште сақланған. Әдетте, дәстүрий формада болажақ батыр туўылғаннан баслап-ақ өзиниң айрықша физикалық күшке ийе адам болатуғынын оның қысқа ўақыт ишинде үлкейиўи ҳәм өз қатарынан физикалық жақтан үстем келиўи менен сыпатланады. Ал «Жәҳанша» дәстанында баслы қаҳарманның айрықшалығы дәстүрий формадағы сыпатламадан өзгеше, оның кериси, яғный кәмил инсан ҳаққындағы соңғы дәўирлерге тийисли – батыр, жетик ел басқарыўшы болыў ушын физикалық күштен тысқары илим ҳәм билимге ийе болыў керек деген айрықша көз-қарас, өзгеше концепция тийкарында сәўлеленеди. Басқа батырлар сыяқлы,Жәҳанша да тез камалға келе баслайды: бир-еки жасында өзиниң басқа қатарларынан айрықша көзге түседи, үш жасында "дүбирлеп ордаға киреди", яғный халық қатарына қосылады; төрт жасында Тәңрини мойынлайды; бес жасында «дос-душпанды айырады». Алты жасына келгенде ол «қызыл шекпен кийеди» (Қызыл шекпен: дүнья халықларының фольклорлық дөретпелеринде жәмийетте қызыл рең айрықшалық белгиси есапланып, бул реңдеги кийим патшалар, шахзадалар ҳәм оны қоршаған жоқары әмелдарлық статусқа адамлардың мүлки болған⁶⁵). Қарақалпақлардың мәдений турмысында бул реңниң символика сыпатында қандай символикалық мағанаға ийе болғаны туўралы бизде мағлыўматлар жоқ, бирақ бул дәстанда қызыл рең батырдың айрықшалығына, оның статусына ишәра ететуғынына гүман жоқ. Әкеси Жәҳаншаны тоғыз жасында мектепке береди. Ол өзиниң усы ақыл-санасы менен теңлеслеринен озады. Он бир жасына келгенде айрықша ақылының арқасында өзиниң келешек жолын, яғный билим жолын өз бетинше таңлайды. Басқа батырлар сыяқлы, он еки жасына келгенде әлле-қашан кәмалға келген батыр сыпатында ат минип «үлкен тойды тойлайды». Әдетте, көпшилик қаҳарманлық дәстанларда туўылған батырдың балалық дәўири елеспели дәрежеде тилге алына бермейди. Олар те арада ер жететуғын халық аңсаған эпикалық мазмундағы жәмийетлик мәплерге жарамлы қаҳарманлар сыпатында сәўлеленеди. Буның титйкарғы себеплерин тастыйықлаўшы түсиниклердиң бири халық санасынан орын алған батыр образының мәпдар ҳәрекетлерине, умтылысларына көбирек итибар қаратылғанлығында болыўы мүмкин⁶⁶. Бул пикирди В.Я.Пропптың «Тез өсиў мотиви қутқарыўшы қаҳарманның туўылыў мотивинен келип шығады. Ол қандай да бир бахытсызлық ўақтында туўылады ҳәм дәрҳал қутқарыў исине кирисиеди⁶⁷ деген шешимлери менен де тастыйықлаўымызға болады.
Қаҳарманлық дәстанлардың барлығына тән болған бас қаҳарманның сапар мотиви «Жәҳанша» дәстанында айрықша әҳмийетке ийе.