|
Bog`lanishlar tavsifi va modellashtirish tillari. Infologik modelni qurishda ER diagramma (inglizcha Entity-relationship mohiyat-bog`lanish) tilidan foydalanish mumkin. Unda mohiyat to`g`ri turtburchak, birlashtirish romb yoki oltiburchak, atributlar oval, bog`lanishlar esa yo`nalishga ega bo`lmagan va yuqorisida bog`lanish darajasi qo`yilgan chiziq shaklida ifodalanadi. Bog`lanish darajasi 1 yoki ‘ko`p’ so`zini bildiruvchi M harfi bilan belgilanadi.
Ikki mohiyat, masalan A va B orasida 4 xil bog`lanish bo`lishi mumkin.
Birinchi tip-‘birga-bir bog`lanish’ (1:1). Har bir vaqtda A mohiyatning har bir nusxasiga B mohiyatning 1 yoki 0 nusxasi mos keladi.
Talaba stipendiya olmasligi yoki odatdagidek olishi yoki yuqori turlardan birini olishi mumkin.
Ikkinchi tip-‘birga-ko`p bog`lanish’ (1:M). A mohiyatning bir nusxasiga B mohiyatning 0 yoki 1 yoki bir necha nusxasi mos keladi.
Xonadon bo`sh bo`lishi yoki unda 1 yoki bir necha kishi yashashi mumkin.
Ikki mohiyat orasida yana quyidagicha bog`lanishlar bo`lishi mumkin. ‘Ko`pga-bir’ (M:1) va ‘Ko`pga-ko`p’ (M:N).
3.2. Predmet sohani infologik tasvirlashga misol
4.2.1-misol. Ayol va erkak mohiyatlari orasida dunyo bo`yicha ‘Oila’ deb ataluvchi 4 xil bog`lanish mavjud bo`lishi mumkin.
An`anaviy oila.
Ko`p xotinli oila (musulmon
davlatlarda)
Ko`p erli oila (ba`zi bir
qabilalarda)
Guruh oila (ibtidoiy jamoada)
4.2.2-misol. Vrach va bemor mohiyatlari orasida bir necha bog`lanish mavjud
bo`lishi mumkin.
Bemor bitta davolovchi vrachga ega bo`lgan holda bir necha maslahatchi vrachga murojaat qilishi, vrach esa bir necha bemorni davolashi hamda bir necha bemorga maslahatchi bo`lishi mumkin.
Vrach bir necha bemorga bir necha tahlilni tayinlashi, bir necha vrach tomonidan bir necha bemorga tahlil tayinlashi, bemorga bir necha vrach tomonidan bir necha tahlil tayinlanishi mumkin.
Mohiyatlar orasidagi bog`lanishlar yuqorida keltirilganlar bilan chegaralanmaydi. Mohiyatlar orasida juda ko`plab murakkab bog`lanishlar bo`lishi mumkin.
Yuqori darajali bog`lanishlar semantikalari ba`zan murakkab bo`ladi.
Keltirilgan misolda ko`rgazmalilikni oshirish uchun bog`lanishlarda mohiyat atributi va birlashtirishlar, barcha ER diagrammalarda keltirilmadi. Agar mohiyatlar atributi ham bog`lanishlarda tasvirlansa ER diagramma murakkab ko`rinishga ega bo`lar edi. Masalan, oila bog`lanishida asosiy atributlarni bergan holda ER diagrammani quramiz.
Agar ER diagrammada mohiyatlarda ishtirok etuvchi barcha atributlarni tasvirlasak tushunish qiyinlashadi. Shuning uchun, katta bo`lmagan modellarda va modellarning qismlarida ER diagramma tilidan foydalaniladi. Ko`pchilik hollarda kamroq ko`rgazmali, ammo ko`proq ifodalanuvchi infologik model tili qo`llaniladi. Unda mohiyat va birlashtirishlar quyidagicha tasvirlanadi.
MOHIYAT (atribut1, atribut2, …, atributn)
BOG`LANISH [MOHIYAT S1, MOHIYAT S2, …]
(atribut1, atribut2, …, atributn)
S-bog`lanish darajasi.
Kalit tarkibiga kiruvchi atributlar chiziqcha bilan belgilanadi. Vrach va bemor sifatida keltirilgan mohiyatlar misolida bog`lanishlar quyidagicha ifodalanishi mumkin.
VRACH (Vrach-raqami, Familiya, Ism, Ota-ismi, Mutaxassisligi)
BEMOR (Qayd-raqami, O`rin-raqami, Familiya, Ism, Ota-ismi, Manzil,
Tug`ilgan-sana, Jinsi)
DAVOLOVCHI-VRACH [Vrach1, BemorM]
(Vrach-raqami, Qayd-raqami)
MASLAHATCHI [VrachM, BemorN]
(Vrach-raqami, Qayd-raqami)
Mohiyatlar orasidagi bog`lanishlarni aniqlash uchun eng kamida mohiyatning o`zini aniqlash lozim. Ammo, bu ancha murakkab masala hisoblanadi. Chunki turli xil faoliyat sohalarida bir ob`ektning o`zi mohiyat yoki atribut yoki birlashtirish bo`lishi mumkin.
4.2.3-misol. Fuqarolik holatlarini qayd qilish (ZAGS) bo`limlarida faqat oilani qayd qilish, tug`ilish va o`lim holatlarida murojaat qilgan kishilar qaydi yuritiladi. SHuning uchun, an`anaviy oila shakllangan mamlakatlarda ZAGS bo`limlari yagona mohiyat asosida ma`lumotlarni qayd qiladi.
OILA (Guvohnoma-raqami, er-familiyasi, er-ismi, er-otasi-ismi,
er-tugilgan-sana, Ayol-familiyasi, Ayol-ismi, Ayol-otasi-ismi,
Ayol-tugilgan-sana, … , Qayd-sanasi, Qayd-manzili)
ER diagramma
4.2.4-misol. Ko`p xotinlilik ruxsat berilgan mamlakat ZAGS bo`limida qaydni yuritishda mohiyatlar orasidagi bog`lanishni ko`rib chiqamiz. Agar nikohlarni qayd qilishda ‘Oila’ mohiyatini ishlatsak bir necha xotini bor er haqidagi ma`lumotlar takrorlanadi.
Qayd raqami
|
Er ismi
|
…….
|
Xotin ismi
|
…….
|
Qayd sanasi
|
1-YUB 154417
|
Ibrohim
|
|
Fotima
|
|
01.03.92
|
1-YUB 155811
|
Ibrohim
|
|
Go`zal
|
|
17.08.98
|
1-YUB 172116
|
Ibrohim
|
|
Xadicha
|
|
13.04.04
|
1-YUB 171701
|
Ahmad
|
|
Amina
|
|
12.01.93
|
1-YUB 170110
|
Yusuf
|
|
Karima
|
|
14.06.93
|
1-YUB 170197
|
Yusuf
|
|
Olima
|
|
15.06.99
|
Takrorlanishni yo`qotish uchun qo`shimcha ‘Er’ nomli mohiyat yaratamiz.
ER (KodM, Familiya, Ism, Otasi-ismi, Tug`ilgan-sana).
Er haqidagi barcha ma`lumotlar quyidagi jadvalda tasvirlanadi.
KodM
|
Er ismi
|
…….
|
……
|
Tug. sanasi
|
111
|
Ibrohim
|
|
|
22.03.70
|
112
|
Ahmad
|
|
|
12.11.73
|
113
|
Yusuf
|
|
|
04.06.71
|
Endi ‘Oila’ mohiyatda ‘Er’ mohiyatining mos tavsifini havola sifatida kiritamiz. Birinchi keltirilgan jadval ikkita jadvalga ajratiladi.
Qayd raqami
|
KodM
|
Xotin ismi
|
…….
|
Qayd sanasi
|
1-YUB 154417
|
111
|
Fotima
|
|
01.03.92
|
1-YUB 155811
|
111
|
Go`zal
|
|
17.08.98
|
1-YUB 172116
|
111
|
Xadicha
|
|
13.04.04
|
1-YUB 171701
|
112
|
Amina
|
|
12.01.93
|
1-YUB 170110
|
113
|
Karima
|
|
14.06.93
|
1-YUB 170197
|
113
|
Olima
|
|
15.06.99
|
Ayollar haqidagi ma`lumotlarni alohida jadvalda tasvirlashimiz va keyin esa ‘Oila’ jadvalida ayol ma`lumotlari o`rniga ‘KodA’ atributni qo`yishimiz mumkin.
Bu mohiyatlarning ER diagramma bog`lanishi.
4 .2.5-misol. Biror bir tashkilotda ‘Xodim’ mohiyati mavjud va ularning oilaviy juftligi haqidagi ma`lumotlar zarur bo`lib qoldi. er va xotin shu tashkilotda ishlaydi. ‘Xodim’ mohiyati:
XODIM (Tabel-raqami, Familiya, Ism, Otasi-ismi, Tug`ilgan-sana, …).
Bu erda ‘Oila’ mohiyati boshqacha bo`ladi. OILA [Xodim1, Xodim1]
(Er-tabel-raqami, Xotin-tabel-raqami, …)
ER diagramma bog`lanishida chiziq mohiyat, atribut, birlashtirish va boshqa ob`ektlarni bog`laydi. Matnda esa mohiyatlarning o`zaro bog`lanishni ifodalaydi. Agar bu o`zaro bog`liqlik atributlarga ega bo`lsa, u holda u birlashtirish deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
