Малала Юсуфзой

Дастлаб коммунистлар келди, коммунист бўлмаганим учун тилимни 
тийдим. 
Кейин социалистлар келди, социалист бўлмаганим учун оғзимни ёпдим.
Сўнгра тред-юнионлар келишди, уларнинг вакили бўлмаганим учун бир 
сўз айтолмадим.
Уларнинг ўрнини яхудийлар эгаллашди, яхудий бўлмаганим учун сукут 
сақладим. 
Кейин католиклар ташриф буюрди, бу вақтга келиб, соқов бўлгандим…
Унинг барча гаплари ҳақиқат эди… Одамлар гапира бошламаса ҳеч 
нарса ўзгармайди.
Отам мактабда тинч намойиш ўтказди. У бизга иложи борича атрофда 
содир бўлаётган қонунбузарликларга қарши туришимиз кераклигини 
уқтирарди. (Ваҳоланки, бошқа ота-оналар ўз фарзандларини «сиёсатга 
аралашма», «ўйнашмагин арбоб билан» каби иддаолар билан қўрқоқ 
бўлиб шакланишига катта «ҳисса қўшишарди»). Мониба ҳам отамнинг 
гапларидан тўлқинланиб кетиб, менга ёрилди:
- Биз пуштунлар Исломни қаттиқ ушлаган халқларданмиз. Аммо 
толиблар туфайли бутун дунё мусулмонларни қонли террорчи деб фараз 
қилади. Аммо аслида унақа эмас. Биз тинчликсевар одамлармиз. 
Тоғларимиз, ўрмонларимиз, гулларимиз — водийдаги барча-барча нарса 
гўзаллик ва тинчлик ҳавосидан нафас олишини хоҳлаймиз.
Мактабимиздаги бир гуруҳ қизлари билан биргаликда пуштун тилида 
фаолият юритадиган ягона хусусий телеканал- “ATV Hiber” га интервью 
бердик. Суҳбатдан олдин ўқитувчилар саволларга қандай жавоб 
беришимиз кераклигини тайинладилар. Биз жангарилар таъқибидан 
қочиб, мактабни ташлаб кетган собиқ синфдошларимиз ҳақида, бу ёшда 
қиз бола балоғатга етади ва паранжи тақишга мажбур бўлади деб 

---

120 
ҳисоблаб ўн уч-ўн тўрт ёшли кўплаб қизларни оталари ва акалари 
мактабдан чиқариб олганликлари ҳақида гапирдик.
Бироз вақт ўтгач, мамлакатимиздаги энг йирик янгиликлар канали — 
“GEO” да чиқиш қилдим. Унинг офисидаги барча деворлар турли 
каналлардан дастурларни намойиш этаётган мониторлар билан ўралган 
эди. Ўзимни шундай ғайриоддий муҳитда кўриб, аввалига бироз 
саросимага тушдим. Аммо кейин ўзимга-ўзим шундай дедим: «ОАВга 
интервью керак. Улар қизлар ва мактаб ўқувчилари билан 
суҳбатлашишни исташади, лекин қизлар ўзларини қийнаётган 
муаммолар ҳақида гапиришдан қўрқишади ёки ота-оналари уларга буни 
тақиқлашади. Отам гапиришимга ҳеч қанақа тўсиқ қўймайди, аксинча, 
мени қўллаб-қувватлайди. У менинг ҳуқуқларим учун курашишим 
кераклигини ҳар доим таъкидлайди.» 
Ҳар бир янги интервьюдан сўнг ўзимга бўлган ишонч ва менга 
кўрсатилаётган эътибор кучайиб борди. Холбуки, мен ўша пайтда энди 
ўн бир ёшга тўлгандим, лекин ёшимга нисбатан каттароқ кўринар ва 
журналистлар 
мен 
билан 
суҳбатлашишдан 
завқланишарди. 
Журналистлардан бири мени «такра женаи» — «порлаб турган қиз» деб 
чақирар, бошқаси «паха женаи» «ёшига нисбатан оқила қиз» деб атарди. 
Худо мени ҳимоя қилишига бутун вужудим билан ишонганим сабаб 
барча қўрқувларни даф қила олдим. Қизларнинг ҳуқуқларини, ўз 
ҳуқуқларимни ҳимоя қилиш ёмон ёки гуноҳ иш эмаслигини яхши 
билардим, аксинча, ўз бурчимни адо этяпман деб ҳисоблардим. Худо 
бизга муаммоли вазиятни тухфа этиб, бу вазиятда ўзимизни қандай 
тутишимизни кузатади. Муқаддас Қуръони каримда шундай дейилган: 
«Ёлғонлар муқаррар равишда шарманда қилинади ва охир-оқибат 
ҳақиқат ғалаба қозонади». “Агар Файзуллоҳнинг бир ўзи, шунча 
кўнгилсизликларга сабаб бўлган бўлса, бошқа инсоннинг, хаттоки қиз 
бўлса ҳам, унинг номақбулчиликларига чек қўйишга қурби 
етмайдими?“ Мен ҳар куни кечқурун ўзимга шу саволни берар, Худодан 
куч-қувват ато қилишини илтижо қилардим 
Сват водийсидаги оммавий ахборот воситалари устига ўтириб олган 
толиблар, медиа вакилларига ўзларини «оқ» қилиб кўрсатиш талабини 
қўярди. Гарчи мактабларни йўқ қилиш ишларига бош-қош бўлган бўлса 
ҳам, баъзи газеталарда Толибон вакили Муслим Хон ҳурмат билан 
«мактаблар отаси» деб эътироф этилгани бунга яққол далил бўла олади. 
Аммо кўплаб маҳаллий журналистлар водийимиз тақдиридан чин 
дилдан хавотирга тушиб, ҳуқуқ ҳимоячиларига ўзлари гапиришга 
журъат эта олмаган масалалар ҳақида гапириш имкониятини беришди.
Шахсий машинамиз бўлмагани сабабли отамнинг баъзи дўстлари бизни 
суҳбатга олиб боришар ёки махсус фойтун буюртма қилардик. Бир куни 
отам мени BBC ташаббуси билан урду тилида олиб бориладиган 

---

121 
таниқли журналист Возатуллоҳ Хоннинг ток-шоусида қатнашиш учун 
Пешоварга ташриф буюрдик. Отамнинг дўсти Фазал Маула ва унинг 
қизи бизга ҳамроҳ бўлишди. Студияда бўлмаган Мусулмон Хон 
Толибон вакили сифатида чиқиш қилиши режалаштирилганди. Мен 
олдимизда жуда жиддий вазифа турганлигини англаб, бироз 
ҳаяжонландим. Ахир, бутун Покистон аҳолиси бизни кўраётган эдида!
«Нега толиблар қизларнинг асосий ҳуқуқларидан бўлган таълим олиш 
ҳуқуқини тортиб олишмоқда?» Мен ушбу саволни ўртага ташладим. 
Мусулмон хон билан сухбат олдиндан ёзиб олингани сабабли у берган 
жавоб мени умуман қониқтирмади.
Эфирдан сўнг барча мени муваффақиятли чиқишим билан табриклай 
кетди. Отам ҳам ўзида йўқ хурсандлигидан сиёсатчи бўлиш учун илк 
қадамни ташлаганимни айтди. Аммо, бизнинг ушбу қаршиликларимиз 
кучли шамол учириб кетадиган баҳордаги ўрик гулбарглари каби эди...
Мактабларни йўқ қилиш сиёсати жадал давом этди. 2007 йил 7 октябрга 
ўтар кечаси биз бир нечта узоқ портлашларнинг акс-садоси қулоғимизга 
чалинди. Эртаси куни эрталаб ниқоб кийган қуролли шахслар тунда 
Сангота қизлар мактаби ва «Excelcior boys» коллежига бостириб кириб, 
қўлбола портловчи мосламалар ёрдамида биноларни портлатганини 
билиб олдик. Ўқитувчилар ва талабалар таҳдидли мактуб олганликлари 
сабабли биноларни эрта тарк этишганди. Ушбу икки мактаб водийдаги 
энг нуфузли мактаблардан ҳисобланиб, улар вали пайтида ташкил 
этилган ва сифатли таълим тизими билан бошқалардан ажралиб турарди. 
Улар ҳажм бўйича ҳам анча катта салоҳиятга эга эди — Санготада 1000 
га яқин «Excelcior boys»да эса 2000 га яқин ўқувчилар бор эди. 
Портлашлардан кейин отам у ерда бўлиб, мактабларнинг харобага 
айланганини кўриб юраги эзилиб уйга қайтди. Қорайиб кетган ғиштлар 
ва ёниб кулга айланган китоблар олдида туриб турли телеканаллар 
вакилларига бир нечта интервьюлар берди. “Ҳукумат уларни 
тўхтатмаса, улар ҳеч қачон тўхтамайдилар…” 
Аммо отам умидини сўндирмади ва ҳалокат тугашига ич-ичидан 
ишонди. Аммо у вайрон қилинган мактабларнинг маҳаллий ахоли 
томонидан талон-тарож қилинишидан жуда хафа бўлди. Маҳаллий 
аҳоли зудлик билан фойдаланса бўладиган мебелларни, китобларни, 
компьютерларни уйларига олиб кетишди. Бундан хабар топган отамнинг 
кўзларига ёш келди: “Бу одамлар ўликларни еяётган ўлаксахўрларга 
ўхшайди.
Мактаб бинолари бомбардимон қилинганидан бир кун ўтгач, отам 
«Америка Овози» да нутқ сўзлаб, террорчиларга ўз ғазабини йўллади. 
Эшиттириш пайтида Толибон вакили Муслим Хон ҳам студия билан 
алоқада бўлган. — Бу мактаблар сизга нима ёмонлик қилдики, уларни ер 
юзидан супуриб ташлашга ахд қилдингиз? Муслим Хон эса Сангота 

---

122 
мактаби насронийларнинг таълимотини ўқитаётгани, Excelcior коллежи 
эса ўғил болалар ва қизларга биргаликда таълим бераётганини айтди. — 
Буларнинг барчаси ёлғон! — отам эътироз билдирди. — Сангота 
мактаби 1960 йиллардан бери ишлаб келмоқда. У ҳеч кимни 
насронийликка даъват этмаган, аксинча, у туфайли кўпроқ 
насронийлар Исломни қабул қилган. Ва Excelcior даги қиз ва ўғил 
болаларнинг биргаликда ўқитиш фақат бошланғич синфларда амалга 
оширилади. Бунга Муслим Хом жавоб бера олмади. 
— Толибларнинг қизлари йўқми? — деб сўрадим отамдан. — Улар ҳеч 
қаерда ўқишни исташмайдими?
Отам эса бу саволимга сукут билан жавоб берди. 
Ўқитувчимиз Марям хоним Сангота мактабини тугатган, унинг 
синглиси Ойша ҳам шу ерда таҳсил оларди. Сангота йўқ қилинганидан 
сўнг, Ойша ва яна бир қанча қизлар бизнинг мактабга келиб ўқий 
бошлашди. Мактабдан келадиган даромад харажатларни қоплай олмай 
қолди. Янги келган қизлар ўқиш учун тўловларни мунтазам равишда 
тўлаб туришган бўлсада, отам бу сафарги ўқувчилар сонининг 
кўпайишидан умуман хурсанд бўлмади. У вайрон қилинган иккала 
мактабни ҳам тиклашни талаб қилиб, ҳукуматга мурожаат йўллади. Бир 
куни, катта аудитория олдида нутқ сўзлаган отам тингловчиларидан 
бири ўзи билан олиб келган кичкина қизчани қучоғига олди ва шундай 
деб гапида давом этди: 
— Бу қиз бизнинг келажагимиз! Унинг саводсиз бўлиб ўсишини 
хоҳлайсизми? Оломон ҳаяжондан ҳайқириб юборди. Ҳеч ким 
қизларининг ўқиш ҳуқуқидан маҳрум бўлишини хоҳламасди. 
Мактабимизга янги келганлар даҳшатли воқеаларни айтиб беришди. 
Ойшанинг ҳикоя қилишича, у бир куни Санготадан уйга қайтаётганида, 
толиблар полициячининг кесилган бошини сочларидан ушлаб турганини 
ўз кўзи билан кўрган. Барча янги қизлар олдинги мактабларида ҳам анча 
яхши ўқишгани сезилиб, синфимиздаги рақобат янада жонланди. 
Улардан бири Рида нутқ сўзлашда тенги йўқ эди. Мониба ва мен у билан 
жуда яхши чиқишиб олдик, аммо уч кишининг дўстлиги ҳасад қилиш 
учун жуда кўп сабабларни келтириб чиқаради деганларидек, орамизда 
жуда кўп гап қочадиган бўлиб қолди. Мониба ҳар доим мактабга олиб 
келадиган овқат овқатининг идишига қўшимча вилка ҳам солиб келарди. 
— Бу вилка ким учун? Мен учунми ёки Рида учунми?” энсамни қотириб 
сўрардим Монибадан.
У жилмайиб, « иккалангиз ҳам менинг энг яқин дўстимсиз», деб жавоб 
қиларди. 
2008 йил охирларига келиб толиблар 400 га яқин мактабни вайрон 
қилишди. Бу вақтга келиб Покистонда янги ҳукумат тузилган, унга 

---

123 
шавқатсизларча ўлим топган Беназир Бҳуттонинг эри, президент Осиф 
Зардари бошчилик қила бошлаганди. Аммо ёмғирдан қочиб дўлга 
тутилдикми, ҳукумат Сват водийсидаги вазиятга умуман аҳамият 
бермай қўйди. Мен ўз интервьюларимда, «агар Президент Зардарининг 
ҚИЗЛАРИ Сват мактабларидан бирида ўқишганида, иш бошқача бўлар 
эди» деб тез-тез такрорлардим. Ҳудкуш-террорчилар бутун мамлакат 
бўйлаб портлашлар уюштирар, хаттоки Исломободдаги “Марриотт” 
"меҳмонхонасининг ҳам кули кўкка совурилди.
Мингорадаги вазият чекка ҳудудларга қараганда бир оз тинчроқ эди. 
Шунинг учун кўплаб қариндошларимиз қишлоқдан шаҳарга кўчиб 
келиб, биз билан яшай бошлашди. Ўзи каталакдеккина келадиган 
уйимиз энди одамлар билан тўлиб тошган эди. Толиблардан 
қўрққанимиз сабаб биз аввалгидек, кўчада ёки уйнинг томида крикет 
ўйнай олмас, ҳовлида тўп ўйнаш билан кифояланардик. Хушал укам 
билан мен доимо жанжаллашар, бир иккита шапалоқ еганидан 
кейин онамга шикоят қилиш учун йиғлаб чопарди. Ростини айтсам, у ва 
мен ҳеч қачон дўст бўла олмаганмиз.
Менга ўз сочимни турли хил кўринишда турмаклаш жуда ёқарди. Бир 
неча соат давомида ҳаммомдаги ойна олдида ўтириб, фильмларда 
учратган актрисаларга тақлид қилар, уларнинг мулойим, мулоҳазакор 
ва эҳтиросли 
хатти-ҳаракатларини 
ойна 
олдида 
такрорлаб, 
завқланардим. Тўққиз ёшимга қадар сочимга бит тушмаслиги учун онам 
мени сочимни қайчилаб ташлайверарди. Бундан ташқари, қисқа 
сочларни ювиш ва тараш анча осон эди. Аммо охир-оқибат онам менинг 
илтимосларимга қулоқ солиб, сочларимни елкамгача ўстиришга рухсат 
берди. Текис ва қуруқ сочли Монибадан фарқли ўлароқ, сочларим қалин 
ва жингалак эканлигидан фахрланардим. 
- Шунча вақтдан бери ҳаммомда нима қиляпсан-а? — онам 
ғазабланарди. –Меҳмонларимизга ҳам ҳаммом зарур бўлиб қолиши 
мумкин деб ҳеч ўйламайсанми? Нега ҳамма сени кутиши керак? 
Ҳа, онам мени шу тариқа уришиб турарди. 
Энг қийин пайтлар 2008 йил Рамазон ойига тўғри келди. Рамазон — 
рўза тутиш ойи бўлиб, унда диндор мусулмонлар қуёш ботгунча қадар 
таомланишдан ўзларини тийишлари керак. Толиблар шаҳар электр 
станциясини вайрон қилишди, шу сабаб биз электрсиз қолишга мажбур 
бўлдик. Бир неча кундан кейин улар газ қувурини ҳам портлатишди ва 
газимиздан 
ҳам 
ажралиб 
қолдик. 
Бозорда 
сотиладиган 
газ 
баллонларининг нархи икки бараварга ошди. Энди онам, худди ҚОЛОҚ 
ДАВЛАТЛАРДА бўлгани каби, ўчоқда овқат пишириши керак эди. 
Онам бундан заррача шикоят қилмади – никоҳ ўқитилаётганда ҳар 
қандай қийинчилик пайтида отамни қўллаб-қувватлашга ва сабр 
қилишга берган ваъдасини бажарди. Бошқалардаги аҳвол биздан ҳам 

---

124 
ёмонроқ эди. Энг жиддий муаммо тоза ичимлик сувининг етишмаслиги 
ҳисобланиб, бунинг ортидан шаҳарда вабо тарқалиб, кўплаб 
одамларнинг ҳаётига зомин бўлди. Касалхоналар беморлар оқимига дош 
беролмади. 
Отам генератор сотиб олди, лекин уни уйда эмас, мактабга ўрнатди. 
Генератор артезиан қудуғидан тоза сув тортар, шу сабабли яқин атрофда 
яшайдиган ахоли мактабга оқиб кела бошлади. Ҳар куни қўлига кўза, 
бутилка ва челак ушлаган одамлар мактаб олдида тизилишиб турарди. 
Баъзи қўшнилар бундан чўчиб, отамга мурожаат қилишди.
- Бу сизга катта хавф туғдиради! Агар Толиблар Рамазон ойининг кундуз 
кунларида ахолига сув олишларига рухсат берганингизни билиб 
қолишса, барчамизнинг кунимиз битади!
Отам ҳам бўш келмади: 
- Чанқаганингиздан ўласизми ёки толибларнинг ўқидан ўласизми, нима 
фарқ бор?
Мактабдан экскурцияларга боришимиз ва пикниклар ўтказишимиз биз 
учун тушга айланди. Қуёш ботганидан сўнг ҳеч ким уйдан чиқишга 
журъат эта олмасди. Террористлар ҳаттоки чет эллик сайёҳлар 
жойлашган Малам Жабба шаҳридаги йирик меҳмонхоналардан бирида 
ҳам қўпорувчилик ҳаракатларини амалга оширишди. Илгари 
жаннатнинг бир бўлаги деб аталган гўшалар энди дўзахга айланган, 
ундан чет элликларнинг қадами аста-секин узила бошлаганди. 2008 йил 
охирида Фазлуллоҳнинг ўринбосари Мавлони Шоҳ Даврон радио 
орқали барча қизлар мактаблари тез орада ёпилишини эълон қилди ва 15 
январдан кейин ҳеч бир қиз мактабга бормаслиги керак, деб қўшиб 
қўйди. Аввалига мен буни ҳазил деб ўйладим. — Толиблар қандай қилиб 
бизни мактабга боришни тақиқлашлари мумкин? — деб сўрадим 
ўртоқларимдан. — Улар унчалик кучли эмаску. Улар барча ерларда 
назорат ўрната олишмайди.
Аммо бошқа қизлар менинг фикримга қўшила олмадилар. «Толиблар 
ҳар нарсага қодир», деб ўз фикрини асослашга ҳаракат қилишди. “Улар 
аллақачон юзлаб мактабларни портлатишди ва ҳеч ким уларни тўхтата 
олмади. 
Отам еса фикрида қатъий турди: «Сват водийсидаги ўқитувчилар сўнгги 
мактаб бузилмагунча, охирги ўқитувчи ва охирги бола мактабга 
келгунича, дарс беришни тўхтатмайди!» 
Оиламизда ҳеч қачон мактабни айнан толибонлардан ҳадиксираб, ёпиш 
масаласи кўтарилмаган. Биз болалар мактабимизни яхши кўрсакда, 
толиблар бизга ўқишни тақиқлашга қарор қилгунга қадар таълимнинг 
аҳамиятини тушуниб етмаган эдик. Айнан толибонлар ғимирлаб 

---

125 
қолганидан сўнггина биз ўқитувчиларни тинглаш ва уларнинг 
топшириқларини 
бажариш 
орқали 
вақтимизни 
унумли 
ўтказаётганимизни, 
ўзимизни 
порлоқ 
келажак 
билан 
таъминлаётганимизни англаб етдик.
Қиш жуда қаттиқ келди. Ҳар йили қишда чана учиб, қорбоболар ясаб 
завқланган бўлсак, бу сафар умуман бу ишлардан кўнглимиз ёришмади. 
Қишда толиблар одатда тоғлардаги ғорларда яшириниб олишди. Гарчи 
улардан нима кутаётганимиз ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлмасак ҳам, 
уларнинг тез орада пайдо бўлишини билардик. Толиблар бизнинг 
китобларимизни ёқиб юбориши, мактаб биноларини портлатиши 
мумкин эди, аммо улар бизнинг миямизни ўйлашдан тўхтата 
олишмасди. 

---

126