Maktabgacha yoshdagi

kuzatish
deb ataladi. Kuzata olish qo-
biliyati kishiga vaziyatni yaxshiroq fahmlab olishga, narsalarni 
yanada aniqroq idrok etishga, odamlarni durustroq tushunish-
ga, ular ning tashqi xususiyatlari va ichki psixik sifatlarini puxta-
roq bilib olishga imkon beradi. Ularning barchasi odamga yana-
da to‘g‘riroq ish ko‘rish, tevarak-atrofimizni qurshab olgan olam 
tomonidan ko‘rsatuvchi ta’sirlarga oqilona javob qayta rish im-
koniyatini yaratadi. Kuzatishni hamma odam ham uddalayver-
maydi. 
Quyidagi shartlarga rioya qilingan taqdirda kuzatish to‘g‘ri 
o‘tkazilishi mumkin:
1. Kuzatishdan ko‘zlangan maqsadni odam tushunib yetgan 
bo‘lishi zarur. Bordi-yu biror kimsaga: «Kuzating!» – desak-u, 
nimani va nima maqsadda kuzatish lozimligini tushuntirib ber-
masak uning kuzata olmasligi muqarrardir.
2. Kuzatish o‘tkazuvchi odam o‘zi kuzatmoqchi bo‘lgan nar-
sasi haqida ozmi-ko‘pmi bilimga ega bo‘lishi zarur. Kuzatishimiz 
lozim bo‘lgan narsa haqida avvaldan hech narsani bilmasak, ku-
zatishga ancha qiynalishimizga to‘g‘ri keladi.
3. Kuzatishni izchil ravishda, reja bo‘yicha o‘tkazish talab eti-
ladi. Kuzatiladigan obyektni tartibsiz ravishda ko‘zdan kechirish 
kamdan kam holdagina zarur natijalarga erishtiradi.
4. Kuzatish mumkin qadar mukammal, chuqur bo‘lmog‘i 
kerak. Kuzatiladigan obyektdagi eng muhim tomonlarni topish 
va narsani to‘g‘ri tushunishda ahamiyatli qismlarni sinchiklab 
ko‘zdan kechirish zarur.
5. Odamlarning tevarak-atrofidagi barcha narsalarga nisba-
tan qanchalik o‘tkir mushohadaliligi ham idrokning sifatlari-
ga bog‘liq. O‘tkir mushohadalilik shaxsning muhim xususiyati 
bo‘lib, ta’lim jarayonida uning ahamiyati kattadir.
Ko‘rgazmalilik – o‘zlashtirishning asosiy sharti ekanligi
Bolalarning kuzatishini uyushtirgan va yangi bilimning an-
cha samaraliroq o‘zlashtirilishini ta’minlash ishiga pedagogika-

---

124
da ko‘pdan buyon ishlab chiqilayotgan ta’limning ko‘rgazmalilik 
prinsipi ham xizmat qiladi. K.D. Ushinskiy (1824–1870) ham 
ta’lim berishdagi ko‘rgazmalilik haqida so‘z yuritgan: «Ko‘rgazmali 
tarzda ta’lim berish bu shunday ta’limki, u mavhum tasavvurlar va 
so‘zlar negizida emas balki bola bevosita idrok etgan kon kret obraz-
lar (bu obrazlar o‘qish davomida, yoki murabbiyning rahbarligi 
ostida idrok etiladimi, yoxud ular oldinroq, bolaning mustaqil ku-
zatishi natijasida idrok etilganmi, bundan mustasno holda) negizi-
da tashkil etiladigan bo‘lishi kerak...». Ta’limning ko‘rgazmaliligi 
tarbiyachining so‘zi bilan uyg‘unlashtirilgan tarzda maxsus vosi-
talar (ko‘rgazmali qurollar, texnik vositalar, namoyish qilinadigan 
tajribalar, turli ekskursiyalar va hokazo)dan foydalanish yo‘li bilan 
erishiladi. Bu vositalar bilimlarning o‘zlashtirilishini osonlashti-
radigan va bolalarda o‘rganilayotgan mavzuga qiziqish uyg‘otishga 
yordam beradigan vositalar sifatida ishlatiladi. Hozirgi paytda 
ta’limda qo‘llanilayotgan ilg‘or innovatsion texnologiyalardan foy-
dalanish, ta’lim berishning turli metodlari bunga yaqqol misoldir. 
Tadqiqotlarning natijalari shuni ko‘rsatadiki, ko‘rgazmalilik prin-
sipi ushbu metodlar jarayonida uyg‘unlashib ketadi, ta’lim jarayo-
niga boshqacha yondashish imkonini beradi.
Inson idrokining eng muhim va o‘ziga xos bo‘lgan xususi-
yatlaridan yana biri nutq matеriallarini idrok qila bilishdir. 
Ma’lumki, odamga til tug‘ma ravishda bеrilmaydi. Har bir bo-
la yoshlik chog‘idan boshlab o‘z ona tilini o‘zlashtira boshlay-
di. Bu jarayonda til matеriallarini, ya’ni tovushlarni, urg‘ularni, 
bo‘g‘inlarni, so‘zlarni, gaplarni, intonatsiyalarni to‘g‘ri idrok qi-
la bilish juda katta ahamiyatga egadir. Bolalar har bir tovushni, 
har bir so‘zni o‘zlarining o‘yin faoliyatlarida juda ko‘p martalab 
takrorlash orqali ularning to‘g‘ri aytilishini (ya’ni to‘g‘ri talaffuz 
qilinishini), mazmunini o‘zlashtirib boradilar. Shu tarzda bola-
larda nutq matеriallarini idrok qilish davomida har bir so‘zga nis-
batan murakkab dinamik stеrеotip tarzidagi muvaqqat aloqalar 
yuzaga kеladi. Ana shu dinamik stеrеotip tarzidagi muvaqqat 
aloqalar hosil bo‘lgani tufayli bolalar har bir murakkab iborani 
yеngillik bilan idrok qila oladigan bo‘ladilar. Nutqni idrok qilish 
bolalarning dunyoni bilish imkoniyatlarini kеngaytirib boradi.

---

125