Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Xayol jarayonlari, shakllari

Insoniyat taraqqiyotining boshlaridanoq kishilar o‘z ehtiyoj- larini qondirish maqsadida yangi narsalarni o‘ylab topganlar. Odamlar qo‘llari bilan ishlar ekanlar, eng oddiy mehnat qu- rollarini ixtiro qilganlar, bu qurollar qo‘llar vazifasini tezroq va yaxshiroq bajargan. Ayrim san’at asarlari predmetlardan bir xil xususiyatlar va xossalarni ajratib olish hamda ularni yangidan bir- lashtirib, uyg‘unlashtirish yo‘li bilan hosil qilingan. Bu timsollar- ni sintezlashning eng sodda shakli agglutsinatsiya (lot. agglutinare

• 
  yopishtirmoq, yelimlamoq) bo‘lib, kundalik hayotda birlashti- rib bo‘lmaydigan turli sifatlarni birlashtirib, muayyan tasavvurlar-
  

168





ni bir-biriga qo‘shib yoki ulardan foydalanib, narsa va hodisalar­ning yangi obrazlarini yaratishdan iborat xayol fenomenidir.

Agglutsinatsiya yo‘li bilan ertak obrazlari, afsonalar, mult- filmlar yaratiladi (Suv parisi, tovuq oyog‘ida turgan uycha, hind afsonalaridagi ko‘p qo‘lli xudolar, yetti boshli ajdar va h.k.). Ho- zirgi zamon agglutsinatsiyasidan texnik, badiiy ijodiyotda keng foydalanilmoqda. Masalan, samolyot amfibiya (yunon. amibtos

• 
  ikki yoqlama hayot kechirish), quruqlik va suvga moslashgan gidrosamolyot, avtokran, — avtomobil va kran qorishig‘i va h.k.. Tassavvur formalarini o‘zlashtirish jihatidan agglutsinatsiyaga yaqin turuvchi giperbalizatsiya (yunon. huperbole — bo‘rttirish, kuchaytirish)dir, ya’ni obrazlarni kattalashlirish yoki kichray- tirishdir. Xalq ertaklarida jimitdek bola o‘ylab topilgan, Gul­liver, No‘xotpolvon, Dyumovochka, gnomlar va boshqa obraz­lar yaratilgan. Rassomning o‘simliklar dunyosidan andaza olib, naqsh yaratishi sxematizatsiya (yunon. sxema — obraz, shakl vu­judga keltirish)ga misol bo‘la oladi. Bu usul bilan o‘rtoqlik ha- zillari, karikaturalar yaratiladi. Tipiklashtirish (yunon. tupos — iz, chiziq)dan badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi, ular orqali narsalarning takrorlanadigan muhim tomonlari ajratilib konkret obrazlarda gavdalantiriladi. Xayolning ishlashi uchun bilimlar nihoyatda zarur bo‘ladi. Xayoli jamiyat uchun foydali narsalarni yaratishga qaratilgan kishilarda bilim ayniqsa ko‘p bo‘ladi. Xa­yol bunday kishilarni ijod qilishga, gipotezalar yaratishga, ular­ni tekshirib ko‘rishga undaydi, bilim va tajriba esa kishining fikr doirasini kengaytirib, fantaziya uchun boy ma’lumot beradi.
  

19-rasm. a — suv parisi; b — uch boshli ajdarho. 169