Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Xayol turlari

Inson quyidagi holatlarda xayolot olamiga kirib borishi mumkin:

1. 
   hech qanday yo‘l bilan hal qilib bo‘lmaydigan masalalar, muammolar iskanjasidan berkinish maqsadida;
   
2. 
   turmushning og‘ir sharoitlaridan, zahmatlaridan himo- yalanish niyatida;
   
3. 
   shaxsiy nuqsonlarning tarkibidan;
   
4. 
   ushalmagan armondan;
   
5. 
   patologik holatga (ruhiy nuqsonga) uchraganda;
   
6. 
   alkogolizm, narkomaniya va boshqa vaziyatlarda.
   

Xayolot (fantaziya)ning turmushda gavdalanishi mumkin

bo‘lmagan, amalga oshirish imkoniyati yo‘q xatti-harakatlar dasturini namoyon etishi passiv (sust) xayol deb nomlanadi. Xayolning bundan tashqari ixtiyoriy, ixtiyorsiz, qayta tiklovchi va ijodiy turlari ham mavjud. Ixtiyoriy xayol qandaydir ijodiy mehnat bilan band bo‘lgan kishi o‘z xayolini ishlashga majbir qilganda ro‘y beradi. Bu hol badiiy asarlarni yaratish jarayoni-


167





da, ixtirochi, konstruktorning faoliyatida va hatto qilayotgan narsani o‘ylab ko‘rish va yaxshi tasavvur qilish zarur bo‘lgan oddiy ishda ham yuz beradi.

Ixtiyorsiz xayol kishining oldida hech qanday vazifa turma- gan vaqtda, lekin beixtiyor ravishda orzu qilib, xayol sura bosh- laganda paydo bo‘ladi. Ixtiyorsiz xayol kuchli ehtiyojlar tufayli ham paydo bo‘ladi. Masalan: odam juda tashna yoki och payti- da uning xayolida turli taomlar, suvlar paydo bo‘la boshlaydi. Shuningdek, kishining hissiy holatiga ham bog‘liq. Qo‘rqayotgan vaqtda odam xayoliga qo‘rqinchli obrazlar kela boshlaydi.

Obrazlarning mustaqilligi va originalligiga qarab xayol es­ga tushiradigan va ijodiy bo‘ladi. Esga tushiradigan xayol (uni tasavvur xayoli yoki reproduktiv ishlab chiqarish xayoli ham deb ataydilar) boshqalar tomonidan bajarilgan tasvirlashlar yo­ki aks ettirishlar (masalan, chizmalar, sxemalar va h.k.) asosi­da paydo bo‘ladi. Biz kitob o‘qir ekanmiz, tabiat manzarasi yo­ki voqealarni tasavvur qilamiz, yozuvchi tasvirlagan obrazni fikran ko‘ramiz. O‘quvchi tarixni o‘qir ekan o‘z xayolida uzoq o‘tmish gavdalanadi. Ijodiy xayol obrazlarni (albatta, ilgari- gi idroklar asosida) mustaqil ravishda yaratishdan iboratdir. Bu xayol kishining ijodiy faoliyati bilan bog‘langan. Xayolning ana shu turi esga tushiradigan xayoldan murakkabroqdir. Olim, ixti- rochi, konstruktorning va umuman biror yangi, original narsani yaratmoqchi bo‘lgan har qanday kishining faoliyatini ijodiy xa- yolsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.