|
Aristotel (er.av. 384—322-yy.)
11
degan qat’iy xulosaga keladi. Ruh harakat qilmaydi, tana harakat qiladi, lekin bunday tana ruhlidir. Shu tariqa Aristotel Platonning tana va ruh ajratishi, ruhning qismlarga bo‘linishi haqidagi g‘oyasini o‘tkir tanqid qiladi.
Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jon tananing ajralmas qismlari ekanligi g‘oyasini ilgari surdi. Shu sababl i ham Arastu psixologiya fanining otasi sifatida talqin qil inadi. «Psixologiya», ya’ni jon haqidagi fan so‘zi (yunoncha «psyche» — ruh, jon, «logos» — fan, ta’limot ma’nosini angla- tadi) bizning davrimizda ham saqlanib qolgan.
«Tibbiyotning otasi» Gippokrat (er.av. 460—377-yy.) tafak- kur va sezgi organi miya ekanligini ta’kidlaydi. Uning yozishi- cha: «Mana shu qism bilan biz fikrlaymiz, yaxshi va yomonni ajratamiz, tanamizning mana shu qismi bilan ko‘ramiz. Mi- ya sog‘ holatda bo‘lgandagina biz sog‘ fikrlaymiz». Gippokrat- ning ishlari orasida eng katta shuhrat keltirgani temperament haqidagi ta’limotdir.
Bu barcha anatomo-fiziologik ma’lumotlarni rimlik tabib Klavdiy Galen (er.av. II asr) umumlashtirdi va yangilari bilan bo- yitdi. Uning asarlaridan XVII asrgacha keng foydalanildi. Har xil muskullarga boruvchi nervlarni kesish bilan Galen shu xulosaga keldiki, tananing nervsiz birorta qismi yo‘q, birorta harakat, biror- ta hissiyot ularning ishtirokisiz kechmaydi. Eksperimentlar orqali Galen orqa miyaning funksiyalarini ham aniqtadi. Agar orqa mi- yani ko‘ndalang kessa, kesilgan joydan pastda joylashgan barcha tana qismlari harakatchanligi va sezuvchanligini yo‘qotadi, degan xulosani olim asoslab berdi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Aras- tularning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik g‘oyalarning ri- vojlanishi uchun tayanch nuqta bo‘ldi. «Bu — ruhiy dunyosi ulkan odam» deganda biz jismsiz va abadiy barhayot narsani emas, bal- ki psixikani nazarda tutamiz.
asr psixologlar ko‘z o‘ngida psixikaga bo‘lgan qarash- larning tubdan o‘zgarish davri sifatida namoyon bo‘ladi. Psixologik fikr taraqqiyotidagi yangi davrni «fanlar malikasi» bo‘lib hisoblangan mexanika ta’sirida paydo bo‘lgan konsepsiyalar ochib berdi. Bu ta’limotlarning asosida fanning ulug‘ zahmat- kashlari Rene Dekart (1598—1660), Benedit Spinoza (1632—
12
1677), Tomas Robbe (1588-1679), Djon Lokk (1632-1704),
Gomfrits Leybnits (1646-1716) kabilar turar edi.
Fransuz matematigi, tabiatshunos va faylasufi Dekartning
ismi bilan psixologiya tarixidagi g‘oyat muhim bosqich bosh-
lanadi. Aynan u o‘zining ong haqidagi ta’limoti bilan Aristo-
telning ruh haqidagi ta’limotidan psixika to‘g‘risidagi tushun-
chalarning ajralib chiqishi uchun asos yaratdi. Dekartning
fikricha: «Hayotni ruh bilan bog‘laganlar xato qiladilar. Nega-
ki o‘lim hech qachon ruh tufayli sodir bo‘lmaydi, balki tana-
ning muhim qismidagi buzilishlar tufayli ro‘y beradi». Dekartga
ko‘ra asoslarning asosi shubhalanishdir. Uning fikricha hamma
tabiiy va g‘ayritabiiy narsatardan shubhalanish kerak. Chunki
shubhalanganda odam fikrlaydi. Bunga Dekartning mashhur
aforizmi «Men fikrlayapman, bundan chiqdi mavjudman» asos
bo‘ladi. O‘zining asosiy fikrlarini Dekart «Aqlni boshqarish
qoidalari», «Ruhlar ehtiroslari», «Odam haqida» nomli asarla-
rida bayon etgan. XVIII asrning eng yirik kashfiyotlari qatoriga
refleks tushunchasining paydo bo‘lishini kiritish mumkin. Ref-
leks tushunchasi Dekart fizikasida paydo bo‘ldi.
Markaziy Osiyoda psixologik ta’limotlarning rivojlanishi
VII-IX asrlarga to‘g‘ri keladi.
Al-Xorazmiyning tib, odam anato-
miyasi va fiziologiyasi sohasidagi bilim
larihissiy sezgining moddiy asosla-
rini qidirishga yordam beradi. «Shax-
siy ruh — u miyada bo‘lib, ular badan
a’zolariga asab orqali tarqaladi», deydi
va aqlni odam nafsining kuchlaridan
biri deb hisoblaydi.
Abu Ali ibn Sinoning psixologik-
falsafiy qarashlari «Tib qonunlari»
asarida inson fiziologiyasi va psi-
xologiyasi asosida talqin etiladi. Ibn
Sinoning sezgini tashqi va ichki tur-
larini, miyani nerv sistemasining
markazi ekanligini, inson tana va jondan tashkil topishi, mi-
Do'stlaringiz bilan baham: |
