Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
7. 
Aqli zaif bolalar nutqini grammatik jihatdan stirishda qanday
vazifalar ustida ish olib boriladi?

---

2. Aqli zaif bolalar nutqni grammatik jihatdan o ‘zlashtirishda qanday
qiyinchiliklarga uchraydilar?
3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi aqli zaif bolalarda grammatik xatolar
nima sababdan kelib chiqadi?
4. Aqli za if bolalami grammatik jihatdan to ri nutqqa o ‘rgatish
bo yicha olib borUadigan ishlar tizimini aytib bering.
1.5. Maxsus bolalar bog‘chasida bolalarni so‘zIashuv nutqiga va
gapirib berishga o‘rgatish
Bolalar bog‘chasining tarbiyachilari hal qilishi lozim b o ig an eng 
muhim vazifalalardan biri maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda 
ravon nutqni tarkib toptirishdir.
Ravon nutq, tinglovchilar uchun tushunarli b o ig a n mazmunli va 
m a n tiq iy n u tq d ir. N u tq n in g m a zm u n d o rlig i b o la h a y o tin in g
m azm undorligiga b o g iiq d ir. Q iziqarli kuzatishlar, taassu ro tlar, 
kechinmalar va fikrlarning boyligi bola nutqini boyitadi.
Aniq fikrlash mahsuli b o ig an tushunarli nutqqa yetarlicha to iiq va 
m antiqiy so‘zlash bilan erishiladi. Bola nutqining m azm undor va 
tushunarli boiishi ustida ishlash — bu ayni vaqtda bola tafakkurini 
tarkib toptirish va bilim doirasini kengaytirish ustida ishlash hamdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalaming nutqiy munosabatda b o iish i ikki 
shaklda amalga oshiriladi: dialog-so‘zlashish, ya’ni javob almashish 
(savollarga javob berish) va monolog — hikoya, ya’ni tinglovchilarga 
m aiu m darajada kengroq m aium ot berish.
Dasturning 
so‘z.lashuv 
nutqiga 
va 
gapirib berishga o ‘rgatish sohasidagi 
talabi asosan bolalami savol-javob, qisqa m aium otlar berish, kengaytirib 
gapirib berish, ya’ni so‘zlashuv (dialog) va monolog tili kabi og‘zaki 
nutqning har xil kerakli shakllaridan foydalanishga o ‘rgatishdir.
Hozirgi paytda so‘zlashuv tilini tarkib toptirish vazifasi kichik 
guruhdan boshlab qo‘yilmoqda. Dastur defektologlar oldiga bolalami 
har xil shakldagi, nutqiy munosabatga: kattalarva bolalar bilan so‘zlashish 
va ular bilan so‘zlashishga jalb qilish vazifasini qo‘yadi.
0 ‘rta guruhda bolalarni butun guruh uchun berilgan savollarga bitta- 
b itta d a n javob berishga, ja m o a b o i i b so‘zlash ish ga, su h b a td a
qatnashishga, o‘rtoqlarining javobini qunt bilan tinglash va o ‘zi ham
savol berishga o ‘igatiladi.
Katta guruhlarda so‘zlashuv (dialog) tilini tarkib toptirish vazifalari

---

yanada murakkablashadi. Bolalar savollarga qisqa va kengroq javob 
berishga, shoshilmay atrofdagilarga tushunarli qilib, keragicha baland 
ovoz bilan o ‘z fikrini bayon etishga o ‘rgatiladi. Bolalarda bir-birining 
javobini e ’tib o r bilan tinglash, o ‘zaro t o ‘ldiris^ va tuzatish kabi 
qobiliyatlar tarbiyalanadi.
Shunday qilib, maktabgacha yosh davrida bolalar nutqiy rivojla- 
nishning katta yo‘lini bosib o‘tadilar va atrofdagilar bilan munosabatda 
bo‘lishni o ‘rganadilar. Ular kichik guruhdagi yakka-yakka so‘zlashishdan 
ta sh k iliy ja m o a m uom alaga b ir s o ‘zli va um um iy ja v o b la rd a n
atrofdagilaiga tushunarli bo‘lgan qisqa va yoyiq shaklda mazmunli javob 
berishga o ‘tadilar.
U shbu vazifalarni hal etishda b o lad an m antiqiy tafakkurlash 
jarayonlari — analiz, sintez, umumlashtirish, taqqoslashning yetarlicha 
yuqori darajada bo‘lishini talab qiladi.
Aqli zaif bolalar uchun aqliy yetishmovchilik xarakterlidir, atrof- 
muhitdagi narsalar va voqealar o ‘rtasidagi aloqa va bog‘liqlikni belgilay 
olmaslikka analiz va sintez qilishga qobiliyat yo‘qligida ifodalanadi. 
Aqli zaif bolaning tafakkuri yaqqol-obrazli situatsion xarakterda b o ‘ladi 
va o ‘ziga xos xususiyatlaiga ega. Bu o ‘z navbatida bola nutqni qanday 
egallashiga bog‘liq holda rivojlanadi. Aqli zaif bolalami so‘zlashuv nutqiga 
o ‘igatishga bir tom ondan, ulaming nutqini rivojlanish xususiyatlariga 
va qiyinchiliklam i hisobga olishga, ikkinchi tom ondan bolalam ing 
mavjud imkoniyatlarini nazarda tutish muhimdir.
Maxsus bolalar bog‘chasi tarbiyalanuvchilari tarkibi turlichadir, shu 
sababli har bir bolaning mavjud imkoniyatlari va qiyinchiliklari ham
o ‘ziga xosdir.
Pedagog aqli zaif bola nutqiga ta ’sir ko‘rsatishning xilma-xil yo‘llari- 
dan foydalanadi. Yuqorida vazifalami amalga oshirishda ham m a yosh 
guruhlarida bolalaming kundalik hayotidagi so‘zlashuv nutqiga rahbarlik 
qilish asosiy hal qiluvchi vosita hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaifbolalar so‘zlashishni o ‘yin vaqtlarida, 
kun tartibidagi vazifalami hal qilish jarayonida, o ‘yinchoqlami tabiat 
burchagidagi jonivorlam i ko‘rish vaqtida o ‘iganadilar. Pedagog bola, 
tezda tushunib yetadigan va tez m a’qullaydigan so‘zlashish mavzusini 
oldindan tayyorlab qo‘yishi кегак («Bu mashinani senga kim olib berdi?», 
«Sening qanday o ‘yinchoqlaring bor?» va hokazo). Katta guruh bolalariga 
o ‘z oilasi, uydagi o ‘yinlari, sevgan kitoblari va hokazolami esga olishni 
taklif etish mumkin. Kun mobaynida pedagog har bir bola bilan yakka-

---

уакка szlashishga ahamiyat berishi zarur, buning uchun bolalaming 
bog‘chaga kelish, yuvinish, kiyinish, sayr qilish vaqtlaridan foydalanish 
mumkin. Bolalar bilan ovqatlanish vaqtida ham gaplashish mumkin. 
Pedagog bolalarga umum iy savollar bilan m urojaat qiladi: Ovqat 
mazalimi? Sovib qolmayaptimi? Bu ovqatning nomi nima? va hokazo. 
Pedagog ularni ovqat vaqtida sekin, tartibli so‘zlashishga o ‘rgatadi, 
og‘zida ovqat bilan hech qachon so‘zlamaslikni uqtiradi.
Maxsus tashkil etilgan rejali so‘zlashuvlar yakka-yakka va kollektiv 
bo‘lishi mumkin. Kollektiv so‘zlashuvlar kichkina va o ‘rta gum hlarda 
katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular bolalami bir-biriga yaqinlashtiradi, 
ulaming xulq-atvorini shakllantiradi.
Suratlarni, bolalar chizgan rasmlarni birgalikda ko‘rish aloqa vositasi 
nutqni o ‘stirish usullaridan biridir.
So‘zlashuv nutqning o ‘sishida «Oila», «Bog‘cha», «D o‘konda», 
keyinroq «Maktab» kabi rolli o ‘yinlar katta ahamiyatga ega. Katta 
guruhlarda katta yoshdagi kishilar bilan muomalada bo‘lish, jam oat 
joylarida so‘zlashish odobi qoidalariga amal qilish malakasiga ko‘p e’tibor 
beriladi.
So‘zlashuv nutqini tarkib toptirish mashg‘ulotlari ham olib boriladi.
Bunda suhbatlar, didaktik o ‘yinlar, suratlar bilan ishlash katta rol 
o‘ynaydi.