2. Aqli zaif bolalar nutqni grammatik jihatdan o ‘zlashtirishda qanday
qiyinchiliklarga uchraydilar?
3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi aqli zaif bolalarda grammatik xatolar
nima sababdan kelib chiqadi?
4. Aqli za if bolalami grammatik jihatdan to ri nutqqa o ‘rgatish
bo yicha olib borUadigan ishlar tizimini aytib bering.
1.5. Maxsus bolalar bog‘chasida bolalarni so‘zIashuv nutqiga va
gapirib berishga o‘rgatish
Bolalar bog‘chasining tarbiyachilari hal qilishi lozim b o ig an eng
muhim vazifalalardan biri maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda
ravon nutqni tarkib toptirishdir.
Ravon nutq, tinglovchilar uchun tushunarli b o ig a n mazmunli va
m a n tiq iy n u tq d ir. N u tq n in g m a zm u n d o rlig i b o la h a y o tin in g
m azm undorligiga b o g iiq d ir. Q iziqarli kuzatishlar,
taassu ro tlar,
kechinmalar va fikrlarning boyligi bola nutqini boyitadi.
Aniq fikrlash mahsuli b o ig an tushunarli nutqqa yetarlicha to iiq va
m antiqiy so‘zlash bilan erishiladi. Bola nutqining m azm undor va
tushunarli boiishi ustida ishlash — bu ayni vaqtda bola tafakkurini
tarkib toptirish va bilim doirasini kengaytirish ustida ishlash hamdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalaming nutqiy munosabatda b o iish i ikki
shaklda amalga oshiriladi: dialog-so‘zlashish, ya’ni javob almashish
(savollarga javob berish) va monolog — hikoya, ya’ni tinglovchilarga
m aiu m darajada kengroq m aium ot berish.
Dasturning
so‘z.lashuv
nutqiga
va
gapirib berishga o ‘rgatish sohasidagi
talabi asosan bolalami savol-javob, qisqa m aium otlar berish, kengaytirib
gapirib berish, ya’ni so‘zlashuv (dialog) va monolog tili kabi og‘zaki
nutqning har xil kerakli shakllaridan foydalanishga o ‘rgatishdir.
Hozirgi paytda so‘zlashuv tilini tarkib
toptirish vazifasi kichik
guruhdan boshlab qo‘yilmoqda. Dastur defektologlar oldiga bolalami
har xil shakldagi, nutqiy munosabatga: kattalarva bolalar bilan so‘zlashish
va ular bilan so‘zlashishga jalb qilish vazifasini qo‘yadi.
0 ‘rta guruhda bolalarni butun guruh uchun berilgan savollarga bitta-
b itta d a n javob berishga, ja m o a b o i i b so‘zlash ish ga, su h b a td a
qatnashishga, o‘rtoqlarining javobini qunt bilan tinglash va o ‘zi ham
savol berishga o ‘igatiladi.
Katta guruhlarda so‘zlashuv (dialog) tilini tarkib toptirish vazifalari
yanada murakkablashadi. Bolalar savollarga qisqa va kengroq javob
berishga, shoshilmay atrofdagilarga
tushunarli qilib, keragicha baland
ovoz bilan o ‘z fikrini bayon etishga o ‘rgatiladi. Bolalarda bir-birining
javobini e ’tib o r bilan tinglash, o ‘zaro t o ‘ldiris^ va tuzatish kabi
qobiliyatlar tarbiyalanadi.
Shunday qilib, maktabgacha yosh davrida bolalar nutqiy rivojla-
nishning katta yo‘lini bosib o‘tadilar va atrofdagilar bilan
munosabatda
bo‘lishni o ‘rganadilar. Ular kichik guruhdagi yakka-yakka so‘zlashishdan
ta sh k iliy ja m o a m uom alaga b ir s o ‘zli va um um iy ja v o b la rd a n
atrofdagilaiga tushunarli bo‘lgan qisqa va yoyiq shaklda mazmunli javob
berishga o ‘tadilar.
U shbu vazifalarni hal etishda b o lad an m antiqiy tafakkurlash
jarayonlari — analiz, sintez, umumlashtirish, taqqoslashning yetarlicha
yuqori darajada bo‘lishini talab qiladi.
Aqli zaif bolalar uchun aqliy yetishmovchilik xarakterlidir,
atrof-
muhitdagi narsalar va voqealar o ‘rtasidagi aloqa va bog‘liqlikni belgilay
olmaslikka analiz va sintez qilishga qobiliyat yo‘qligida ifodalanadi.
Aqli zaif bolaning tafakkuri yaqqol-obrazli situatsion xarakterda b o ‘ladi
va o ‘ziga xos xususiyatlaiga ega. Bu o ‘z navbatida bola nutqni qanday
egallashiga bog‘liq holda rivojlanadi. Aqli zaif bolalami so‘zlashuv nutqiga
o ‘igatishga bir tom ondan, ulaming nutqini rivojlanish xususiyatlariga
va qiyinchiliklam i hisobga olishga, ikkinchi tom ondan bolalam ing
mavjud imkoniyatlarini nazarda tutish muhimdir.
Maxsus bolalar bog‘chasi tarbiyalanuvchilari tarkibi turlichadir, shu
sababli har bir bolaning mavjud imkoniyatlari
va qiyinchiliklari ham
o ‘ziga xosdir.
Pedagog aqli zaif bola nutqiga ta ’sir ko‘rsatishning xilma-xil yo‘llari-
dan foydalanadi. Yuqorida vazifalami amalga oshirishda ham m a yosh
guruhlarida bolalaming kundalik hayotidagi so‘zlashuv nutqiga rahbarlik
qilish asosiy hal qiluvchi vosita hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaifbolalar so‘zlashishni o ‘yin vaqtlarida,
kun tartibidagi vazifalami hal qilish jarayonida, o ‘yinchoqlami tabiat
burchagidagi jonivorlam i ko‘rish vaqtida o ‘iganadilar. Pedagog bola,
tezda tushunib yetadigan va tez m a’qullaydigan so‘zlashish mavzusini
oldindan tayyorlab qo‘yishi кегак («Bu mashinani senga kim olib berdi?»,
«Sening qanday o ‘yinchoqlaring bor?» va hokazo).
Katta guruh bolalariga
o ‘z oilasi, uydagi o ‘yinlari, sevgan kitoblari va hokazolami esga olishni
taklif etish mumkin. Kun mobaynida pedagog har bir bola bilan yakka-
уакка szlashishga ahamiyat berishi zarur, buning uchun bolalaming
bog‘chaga kelish, yuvinish, kiyinish, sayr qilish vaqtlaridan foydalanish
mumkin. Bolalar bilan ovqatlanish vaqtida ham gaplashish mumkin.
Pedagog bolalarga umum iy savollar bilan m urojaat qiladi:
Ovqat
mazalimi? Sovib qolmayaptimi? Bu ovqatning nomi nima? va hokazo.
Pedagog ularni ovqat vaqtida sekin, tartibli so‘zlashishga o ‘rgatadi,
og‘zida ovqat bilan hech qachon so‘zlamaslikni uqtiradi.
Maxsus tashkil etilgan rejali so‘zlashuvlar yakka-yakka va kollektiv
bo‘lishi mumkin. Kollektiv so‘zlashuvlar kichkina va o ‘rta gum hlarda
katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular bolalami bir-biriga yaqinlashtiradi,
ulaming xulq-atvorini shakllantiradi.
Suratlarni, bolalar chizgan rasmlarni birgalikda ko‘rish aloqa vositasi
nutqni o ‘stirish usullaridan biridir.
So‘zlashuv nutqning o ‘sishida «Oila», «Bog‘cha», «D o‘konda»,
keyinroq «Maktab» kabi rolli o ‘yinlar katta ahamiyatga ega. Katta
guruhlarda katta yoshdagi kishilar bilan muomalada bo‘lish,
jam oat
joylarida so‘zlashish odobi qoidalariga amal qilish malakasiga ko‘p e’tibor
beriladi.
So‘zlashuv nutqini tarkib toptirish mashg‘ulotlari ham olib boriladi.
Bunda suhbatlar, didaktik o ‘yinlar, suratlar bilan ishlash katta rol
o‘ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
