va mantiqiy bogiangan shaklda ifoda etish bolalaming atrofdagilar bilan
munosabatda boiishida katta ahamiyatga egadir.
M ak tab gacha yoshdagi aqli z a if b o la lar o ‘z
ta a ss u ro tla rin i
tinglovchilarga bildirishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ularning
hikoyalari hamma vaqt ham tinglovchilarga tushunarli boiaverm aydi.
Bunga sabab aqli zaif bolalarning keng monolog tarzida so‘zlashni juda
bo‘sh egallaganliklaridir. Monolog tarzida gapirish deganda bir shaxsning
tinglovchilarga qaratilgan keng, batafsil nutqi tushuniladi. N utqning
bu shakli so‘zlovchilardan o ‘z fikrini tushunarli va izchil (mantiqiy)
ifoda etish malakasini talab qiladi. Nutqning bu sifatini maktabgacha
yoshdagi bolalar juda sekin egallay boshlaydilar.
M e ’yorda rivojlanayotgan bolalar ko‘pincha o ‘z
taassurotlarini
boshqalarga hikoya qilib berishga intiladilar, ko‘rganlari haqida m a’noli,
tushunarli va mantiqiy hikoya qilib berish, o ‘z fikrini to ‘g‘ri tuzilgan
jumlalar bilan ifoda etish imkonini beradigan og‘zaki nutq shaklini
egallashga ehtiyoj paydo b oiadi. Aqli zaif bolalar ham maktabgacha
y o sh d an b o sh lab y o rd am ch i m ak tab d a o ‘q ish,
aqliy jih a td a n
kamchiliklarini bartaraf qilish, keyinchalik esa ijtimoiy hayotga va
qoilaridan keladigan ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash uchun zarur
b o iad ig an bu murakkab so‘zlashish malakasini egallashlari zarur.
Monolog tarzda gapirish m e’yorda rivojlanayotgan bolalarda 5 yoshda
paydo bo iadi. Bu davrda bolada mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi,
ko‘proq so‘z
boyligi yigiladi, u ona tilining grammatik tuzilishi asoslarini
o ‘zlashtiradi. 7 yoshda bolalar og‘zaki nutqning asosiy shakllarini, ya’ni
dialogik tarzda szlash va monologik tarzda so‘zlashni egallagan
boiadilar.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, aqli zaifbolalarda dastlabki so‘zlaming
kechkib hosil b oiish i (dastlabki so‘zlar 3—4 va hatto 5 yoshlarda paydo
b o iad i), so‘z birikmalarini egallash davrining sekin va qiyinchilik bilan
kechishi, so‘zlardan gaplarni tuzish uzoq vaqt talab etilishi, nutqiy
ijodiyotda
mustaqillikning yetishmasligi, nutqiy faollik darajasining
pastligi, nutqiy muloqot kambag‘alligi kuzatiladi.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar bir nechta gaplami o ‘zaro
biriktirib, fikrning m antiqiy izchillikda bayon qilishga, sabab va
oqibatning ketma-ketlikda bildirishga, bayon
qilinayotgan hodisadagi
muhim xususiyatlami ajratishga qiynaladilar. Ushbu qiyinchiliklami
bartaraf etish uchun «Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalam i o ‘qitish
va tarbiyalash» dasturining «Nutq o ‘stirish» boiim ida monolog tarzda
so‘zlashishga o ‘rgatish vazifalari belgilab berilgan. H ar bir yosh
guruhlarida aqli zaif bolalam i so‘zlashuv nutqiga o ‘igatish bo‘yicha
quyidagi ishlar amalga oshiriladi.
Kichik guruhda pedagog yordamida krgan yoki eshitganlari haqida
jumlalarni grammatik jihatdan to ‘g‘ri tuzgan holda gapirib berishga
o ‘rgatiladi.
0 ‘rta guruhda o ‘zlari ko‘rgan va eshitgan
narsalar haqida mavzudan
chetga chiqmay, mantiqiy bog‘lab so‘zlab berishga, hikoya qilingan
matnni eshitish va idrok qilish, matn mazmunini ketma-ketlikda aytib
berishga ahamiyat beriladi.
Katta guruhda sodir b o ‘lgan voqea haqida
unga baho beigan holda
gapirib berish (3—4 ibora) b o ‘yicha mashqlar o ‘tkaziladi. Shuningdek,
sujetli rasmlar seriyasi asosida (2—3 ta rasmlar) hodisani mantiqiy ketma-
ketlikda bayon qilishga (4—6 ibora), buyum yoki o ‘yinchoqqa qarab
gapirib berish, mavzu b o ‘yicha voqealar ketma-ketligini saqlagan holda
hikoya qahram onlarining xatti-harakatlariga baho berib aytib berishga,
tanish m atnlam i hikoya qilishga o ‘rgatiladi.
Maktabga tayyorlov guruhida sodir bo‘lgan voqea haqida 5—6 ta
jumladan iborat bog‘langan
hikoya tuzish, sujetli rasmlar seriyasini
mantiqiy izchillikda aytib berish, predmetli rasmlaiga qarab gapirib
berish, voqealar orasidagi sabab-oqibatning bog‘liqligini k o ‘rsatish
bo‘yicha ishlar olib boriladi. Notanish matnni tayyoigarliksiz gapirib
berishga o ‘igatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
