|
O‗RTA OSIYODA MAVJUD MILLIY MEHNAT AN‘ANALARI NEGIZIDA HUNARMANDLAR
TAYYORLASHNING IJTIMOIY-PEDAGOGIK TIZIMI
HAYDAROV D., JDPI., HAYDAROV M. JDPI talabasi
―O‗zbekiston Respublikasida ta‘lim tizimini isloh qilishniig o‗ta muhim prinsiplaridan biri uning milliy
yo‗naltirilganligi — ta‘limning milliy tarixi, xalq an‘analari va urf - odatlari bilan uzviy uyg‗unligi, O‗zbekiston
xalqlarining madaniyatini saqlab qolish va yanada boyitish, ta‘limni milliy taraqqiyotining o‗ta muhim omili sifatida
e‘tirof etish, boshqa xalqlarning tarixi va madaniyatini hurmatlash‖dir.
Shu bois mamlakatimizning istiqlol yo‗lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma‘naviyatimizni tiklash va
yanada yuksaltirish, milliy ta‘lim — tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon
talablari bilan uyg‗unlashtirish asosida isloh etib, oldimizga qo‗yilgan buyuk maksadlarimiz, ezgu niyatlarimizga
erishishimiz mumkinligiga amin bo‗lmoqdamiz.
O‗rta Osiyo pedagogik tafakkuri antologiyasiga va o‗zbek milliy madaniyati hamda xalq hunarmandchiligi
tarixiga oid adabiyotlar tahlili ta‘lim-tarbiya va kadrlar tayyorlashning fundamental asoslari chuqur tarixiy ildizlarga
ega ekanligini va ular VIII-XIII asrlardayoq O‗rta Osiyoda yuksak darajada bo‗lganligini ko‗rsatadi.
O‗rta asrlarda Yaqin va O‗rta Sharq mintaqasida yashab, ijod qilgan xalqlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy
hayotidagi ilg‗or o‗zgarishlar shaharlarda ulkan tarixiy obidalarni, savdo-sotiqni, hunarmandchilikni, san‘atni,
ayniqsa ta‘lim - tarbiya tizimini gullab yashnashiga imkoniyat yaratib bergan.
―Hozirgi O‗zbekiston deb ataluvchi xudud, ya‘ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon
sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‗lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk
allomalar, fozilu fuzalolar, olimu-ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ishlarning
asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshoatlari,
shu kungacha ko‗rku fayzini, mahobatini yuqotmagan osori atiqlarimiz qadim — qadimdan yurtimizda
dehqonchilik, hunarmandchilik madaniyati, me‘morchilik va shaharsozlik san‘ati yuksak darajada bo‗lganligidan
dalolat beradi. Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi tosh yozuvlar, bitiklardan tortib, bugun
kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‗lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot,
san‘at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me‘morchilik, dehqonchilikka oid o‗n
minglab asarlar bizning beqiyos ma‘naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‗lgan xalq
dunyoda kam topiladi‖.
Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom va boshqalarning adolat, umumxalq baxti, fozil odamlar shahri,
do‗stlik va tinchlik, fan va ma‘rifat, ustoz va shogirdlar o‗rtasidagi munosabatlar, inson tarbiyasi haqidagi
insonparvarlik ruhidagi qarashlarini ijtimoiy - pedagogik yo‗nalishlar desak mubolag‗a bo‗lmaydi. Keyinchalik bu
g‗oyalar al-Hamadoniy, Abdurahmon Jomiy, Jalol-al Din Davoniy, al—Kashiy, Burxon-ad-Din Zarnujiy, al-Xanafiy,
Mir Abu Tohir Sadriy Samarqandiy, Ahmad Ibn Nosr as-Sidiqiy, al-Buxoriy va boshqa buyuk olim-fuzalolarning
pedagogik dunyoqarashlarining konseptual negizlariga aylandi. O‗rta asr mutafakkirlarining ilmiy, manaviy va
intellektual merosi XIX asrlarning oxiri va XX asr boshlarida Yaqin va O‗rta Sharq mamlakatlarini milliy ta‘lim
tizimiga tadbiq qilingan, qolaversa xalq hunarmandchiligi sohalari bo‗yicha ustalarini tayyorlash tizimiga ta‘siri
dunyoviy ta‘lim doirasida inson shaxsini ijtimoiy - pedagogik ishlab chiqish bilan uzviy bog‗liqligini yaratish omili
bo‗ldi. O‗rta asr olimlarining bizgacha yetib kelgan asarlari, sharhlari, badiiy va san‘at asarlari, Markaziy Osiyoda
VIII-XIII asrlar davomida ta‘lim-tarbiyaniig bir butun falsafiy-pedagogik konsepsiyasi ishlab chiqilganligidan va kasb-
hunar egallab mehnat faoliyati bilan shug‗ullanishning konseptual negizlari yo‗lga qo‗yilganligidan dalolat beradi. Shuning
bilan bir qatorda, mazkur davrda hunarmandlarning muayyan sohalar bo‗yicha tabaqalanishi, ular tashkiliy-tarkibiy
jihatdan birlashib hunarmandchilik uyushmalari yuzaga kelgan. Shaharlarda istiqomat qiluvchi usta-hunarmandlar o‗z
umumiy ijtimoiy tarkibiga ega bo‗lgan ―uyushmalar‖ ga birlashganlar. Har bir ―uyushma‖, ya‘ni hunarmandchilik
tashkiloti, o‗z a‘zolarining ma‘naviy hayoti, kasb-hunarga oid faoliyati, ta‘lim-tarbiyasi va shu kabilarni o‗zida
mujassamlashtiruvchi o‗ziga xos nizomiga - «risola»siga ega bo‗lgan. O‗rta asrlarda usta-hunarmandlar oilalari kasb-
hunarga oid bilim va mahoratni avloddan avlodga o‗z shogirdlari va izdoshlariga meros qilib qoldirganlar. Demak, har
bir hunarmand oilasi o‗sha zamonlarda mavjud bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyada o‗zining ijtimoiy-iqtisodiy va
kasbiy maqomiga, ya‘ni o‗zining «iqtisodiy o‗rniga» ega bo‗lgan.
Afsuski, O‗rta asrlar davridagi kasb-hunar sirlarini o‗rgatishga oid tajribalar, o‗zbek xalqi an‘analarida bo‗lgan
usta-hunarmandlar tayyorlash tizimi va ularning mohiyatini ilmiy anglash hozirgi zamon kasb-hunar pedagogikasining
predmetiga aylanmagan. Shuningdek, O‗rta asrlarda islom jamiyatining ma‘naviy, moddiy, ijtimoiy taraqqiyotini
yuksaltiruvchi asosiy omillardai biri bo‗lgan va o‗rta asrlarda Sharq pedagogik tafakkuri taraqqiyotini ta‘minlab bergan
ta‘lim-tarbiya konsepsiyasi, shu jumladan kasb-hunar ta‘lim-tarbiya konsepsiyasi, yetarli darajada o‗rganilmagan.
472
―O‗rta asrlarda usta-hunarmandlar tayyorlash ijtimoiy-pedagogik tizimi‖ ni o‗rganib chiqish quyidagi ijtimoiy-
pedagogk shart-sharoitlar bilan xarakterlanadi:1) ta‘lim, tarbiya jarayonini demokratlashtirish, insonparvar-lashtirish va
ijtimoiylashtirish. Davlat va ijtimoiy siyosatda shaxs manfaatlari va ta‘lim-tarbiyaning ustuvorligini e‘tirof etish;
2) milliy o‗zlikni anglashning yuksalishi, vatanparvarlik, vatan g‗ururi hissini, xalqning milliy madaniy-tarixiy
an‘analari va intellektual merosini hurmat qilish va e‘zozlash;
3) ta‘lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini hozirgi paytda, jamiyatimizda o‗tkazilayotgan tub o‗zgarishlar
bilan uzviy bog‗lash;
4) kadrlar tayyorlash tizimining mazmun-mohiyati va tuzilmasi tarkibini, mamlakat ijtimoiy va iqtisodiy
taraqqiyot istiqbollari, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalarning zamonaviy yutuqlaridan
kelib chiqqan holda, qayta tashkil qilish;
5) yosh avlodga ta‘lim-tarbiya berishda hamda ma‘naviy-axloqiy va jismoniy rivojlantirishda oila, korxona,
ijtimoiy tashkilotlar, mahalla, xayriya va xalqaro jamg‗armalarning rolini kuchaytirish bo‗yicha tegishli tadbirlarni
amalga oshirish.
Shuniig uchun ham milliy o‗zlikni anglash, xalqning manaviy-axloqiy va aqliy qadriyatlarini tiklash borasida,
o‗rta asr Sharq buyuk mutafakkir-olimlarining tarixiy merosini va ular tomondan ishlab chiqilgan kasb —hunar ta‘lim
texnologiyasini qayta tiklash muhim ahamiyatga ega vazifa deb bilamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
