Мактабгача таьлим муассасалари тарбияланувчиларининг ақлий тафаккурини шакиллантиришда инноватцион технологияларнинг ўрни

Спортчиларда чидамлилик билан ассоциацияланган номзод генлар ва уларнинг аллеллари рўйҳати. 
№ 
Ген 
Полиморфизм 
Чидамлилик аллеллари 
1 
ACE  
I/D 
I 
2 
ACTN3  
R577X 
X 
3 
ADRA2A 
6.7/6.3 kb 
6.7 kb 
4 
ADRB2  
Arg16Gly 
Arg 
Gln27Glu 
Gln 
5 
AMPD1 
C34T 
C 
6 
BDKRB2  
+9/-9 
-9 
7 
CNB  
5I/5D 
5I 
8 
FABP2  
D4S1597 
D4S1597 
9 
HIF1A  
Pro582Ser 
Pro 
10 
EPAS1  
A/G интрон 1 
G 
C/T интрон 1 
T 
11 
EPOR 
(GGAA)n 
185 bp 
12 
MB  
А79G экзон 2 
A 
13 
MYF6  
C964T 
T 
14 
NFATC4  
Ala160Gly 
Gly 
15 
NOS3 
(CA)n
164 bp 
Glu298Asp 
Glu 
5/4 
5 
16 
PGC1A  
Gly482Ser 
Gly 
17 
PGC1B  
Ala203Pro 
Pro 
18 
PPARA  
G/C интрон 7 
G 
19 
PPARD  
+294T/C 
C 
20 
SLC9A9 
D3S1569 
D3S1569 
21 
TFAM  
Ser12Thr 
Thr 
22 
UCP1  
D4S1597 
D4S1597 
23 
UCP2  
Ala55Val 
Val 
24 
UCP3  
-55C/T 
T 
25 
VEGF  
G-634C 
C 
C-2578A 
C 
26 
Y-DNA
Гаплогруппа 
E*, E3*, K*(xP) 
E3b1 мавжуд эмас 
27 
mtDNA 
Гаплогруппа 
L0 
L2 мавжуд эмас 
T мавжуд эмас 
H 
K, J2 мавжуд эмас 
Юқоридаги генлар ассоцасияси тўлиқ кўриб чиқилган ҳолда, дунѐ бўйича текширилганда оғир атлетика 
билан шуғулланувчи спортчиларнинг ген харитаси тузилган. Таҳлил асосида шу маълум бўлганки, жадвалда 
келтириб ўтилган чидамлилик ва кучлилик генлар ассоцияси оғир атлетика билан шуғулланувчиларда учраса 
спортчи кўпроқ муваффаққиятга учраши қайд этилган. 
 
ОҒИР АТЛЕТИКА БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИЛАРНИНГ ОВҚАТЛАНИШИ ХУСУСИЯТЛАРИ 
 
АРЗИҚУЛОВ М.У., ХАСАНОВА Н.Р., ЎзДЖТИ
 
Бугунги замонавий спортда Ўзбекистон Республикаси оғир атлетикачиларининг ҳам жаҳон 
спортчилари орасида алоҳида бир ўрни бор эканлигини Бразилиянинг Рио де Жанеро шаҳрида ўтказилган ѐзги 
Олимпия ўйинларида олтин медаль қўлга киритилиши билан билдирилди. Бундай жаҳоншумул натижаларга 
эришиш учун метин ирода, куч ва миллий ғурур талаб этилади. Жуда катта энергия сарфи билан борадиган 
мускул ишини бажариш учун спортчидан доимо тўғри ва соғлом овқатланиши зарур. Овқатланиш орқали у 
организмига зарур бўлган барча энергетик, пластик, витамин ва минерал моддаларга эга бўлиши лозим. 
Оғир атлетика билан шуғулланувчи спортчиларнинг асосий вазифаси мускул кучини 
ривожлантиришдир. Оғир атлетика билан шуғулланувчилар учун овқат рационини режалаштиришнинг асосий 
принципи ҳар бир спортчининг индивидуал хусусиятларини инобатга олиш ҳисобланади. Бу спорт тури билан 
шуғулланувчилар учун рационал овқатланишни ташкиллаштиришда спортчиларнинг жисмоний кўрсаткичлари 

---

289 
ва тиббий таҳлил натижалари ҳақида маълумотга эга бўлиши лозим. Шундан сўнг спортчилар кун давомида 
сарфлайдиган калориялари ҳисобланади. 
Оғир атлетика билан шуғулланувчилар учун айниқса тана мускулларини массасини орттириш 
давридаги юқори калорияли овқатланиш характерлидир. Оғир атлетикачиларнинг суткалик ўртача калорияси 
эркаклар учун 5000 ккал ва аѐллар учун 4000 ккал атрофида бўлади. 
Рацион тузишда тана массасини ошириш, ортиқча ѐғларни камайтириш, мускул кучини ошириш ва 
бошқаларни ҳисобга олиш зарур. Ҳар бир рацион 2 ҳафтадан ва 1 ойгача бўлган оралиқда ўзгармас бўлиши 
керак, шунингдек спортчиларнинг овқатланишни мураббий ва шифокор билан маслаҳатлашган ҳолда 
бошқарилади. 
Оғир атлетикачиларда тана массасини ошириш давридаги овқатланиш рациони жуда муҳим 
ҳисобланади. Бу вақтда организмга оқсилли озуқаларнинг киритилиши максимал даражада бўлиши керак. Шу 
муносабат билан баъзи спортчиларда оқсил манбаларини фарқлай олмаслик кузатилади. Бундай ѐндошиш эса, 
шубҳали натижаларга олиб келади, баъзан организмни ишдан чиқаради. Оқсилли озуқаларни пала-партиш ва 
нотўғри истеъмоли кўпинча мускулларда жуда катта ѐғли тўқималарни ҳосил қилади ва улардан қутилиш эса 
анча қийин кечади. Тана массасини ошириш даврида эса спортчилар кунига ҳар бир кг оғирлигига 2 гр 
атрофида баъзи ҳолатларда 3 гр гача оқсил қабул қилиниши мумкин. 
Овқатдаги оқсил миқдорининг ортиши сувга бўлган талабни ортишига олиб келади, чунки организмда 
ҳосил бўладиган заҳарли метаболитлардан ҳалос бўлиш учун кўпроқ сув талаб қилинади. Куч талаб этадиган 
спорт турларида тезкор-куч спорт турларига қараганда сув баланси унчалик жиддий аҳамият касб этмайди, 
бироқ бир кунда 2 л атрофида суюқлик (сийдик ҳайдаш хусусиятига эга бўлган чой ва кофени ҳисобга олмаган 
ҳолда) истеъмол қилиши керак. Истеъмол қилинадиган сувнинг сифатига эътибор бериш лозим, чунки у 
―қурилиш‖ хом-ашѐсининг сифатини белгилаб беради. 
Оғир атлетикачи спортчиларнинг овқат рациони юқори калорияли бўлганлиги сабабли, организмда 
ортиқча ош тузи йиғилади. Бундай пайтларда туз балансини назорат қилинади ва натрий истеъмоли чекланади. 
Ош тузининг ортиқча истеъмоли организмда сувни йиғилишига олиб келади ва натижада мускулда сув 
миқдори ортиб кетади. Тузнинг етишмаслиги электролит мувозанатини бузилишини келтириб чиқаради, у эса 
ўз навбатида юрак ва мия ишида айрим камчиликларни чақиради. Шунингдек, бошқа минералларнинг 
етишмаслиги организмда кечадиган жуда куп жараѐнларнинг бузилишига ва иш қобилиятини пасайишига олиб 
келади, бу айниқса рух, магний, кальций, элементларининг етишмаслигида кузатилади. 
Оғир атлетикачиларнинг овқат рационидаги углеводларнинг аҳамияти жуда катта, чунки у асосий 
энергия манбаи ҳисобланади. Углеводлар истеъмол қилинадиган озуқанинг асосий қисмини ташкил қилиши 
керак. Кам калорияли диета вақтида овқат таркибидаги углеводлар ва оқсилларнинг нисбатига эътибор 
қаратилади. Озиқ-овқат таркибида углеводларнинг миқдори меъѐр бўйича оқсиллар миқдоридан 2 баробар кўп 
бўлиши керак. Ёғларнинг истеъмоли эса, умумий калориянинг 30%ини ташкил этиши керак, бироқ унинг 2/3 
қисми тўйинмаган ѐғ(ўсимлик мойи)ларидан иборат бўлиши керак. Спортчилар томонидан тез-тез ноўрин 
фойдаланиладиган ѐғсизлантирилган парҳез ѐғ тўқималарини бартараф этишга ҳар доим ҳам ѐрдам 
беравермайди. Тўйинмаган ѐғларни кам истеъмол қилиш натижасида организм бу моддаларни иқтисод қилади, 
бундан липогенез жараѐни тезлиги кескин камаяди. Шу сабабли ѐғ етишмаслиги ва ѐғ ортиқчалигига организм 
қандай реакция кўрсатаѐтганлигини кузатиб бориш лозим. 
Куч талаб этадиган спорт турларида турли озуқавий қўшимчалардан кенг қўлланилади. Спортда энг 
кенг қўлланиладиганлари бу – оқсиллар ва аминокислотали қўшимчалардир. Оқсил-углеводли ва 
аминокислотали препаратлар спортчи олдига қўйган мақсад ва вазифаларга, шунингдек асосий рацион 
таркибига мувофиқ келиши лозим. Алмашинмайдиган аминокислоталарнинг манбаи сифатида мол, қўй, балиқ, 
парранда гўшти, тухум, сут маҳсулотлари, ѐнғоқ, ва дуккакли ўсимликлардан фойдаланиш тавсия қилинади. 
Овқатланишга тўғри ѐндошиш витаминли комплекс танлашга ҳам боғлиқ. Яхши поливитаминли 
препаратлар керак, фақат витаминларни ва уларнинг дозасини танлашга ақл билан ѐндошиш зарур. Витаминли 
комплекс ва уларнинг дозаси шифокор тавсиясига мувофиқ келиши лозим. Бу спорт турлари билан 
шуғулланувчи спортчиларга қуйидаги қўшимчаларни тавсия қилиш мумкин: протеин, креатин, 
поливитаминлар, минерал тузлар ва кам миқдорда аминокислоталар. 
Оғир атлетикачиларнинг тана оғирлигини бошқариш даврида ошқозон-ичак тракти фаолиятини 
енгиллаштириш учун озуқани суюқлик ѐки суюқсимон ҳолатда истеъмол қилиш керак. Бундай озуқаларга 
турли мевалар, сабзавотлардан тайѐрланган салатлар ва шарбатлар, сабзавотлардан тайѐрланаган суюқ овқат ва 
сут маҳсулотлари киради.
Оғир атлетика билан шуғулланувчи кўпчилик спортчилар тезроқ тана оғирлигини оширувчи 
маҳсулотларни истеъмол қилишни маъқул кўрадилар. Бироқ бу усул нотўғри ҳисобланади, чунки тананинг 
оғирлигини ортиши ѐғ, суяк тўқимаси ва ички органлар ҳисобига эмас, балки фақат мускуллар ҳисобига 
бориши лозим. Табиий ва қўшимча маҳсулотлардан фойдаланиш, уларнинг сифати ва тайѐрлаш усуллари овқат 
қабул қилишнинг натижаларини белгилаб беради. Тана оғирлигини оширишга мўлжалланган маҳсулот ва 
препаратларни тўғри қабул қилишда айнан мускулларнинг ўлчамлари ўзгаради. Ёғли овқат истеъмоли 
углеводлар ва оқсилларга кўра кўпроқ ѐғ заҳирасини йиғилишига сабаб бўлади. Ёғ қатламининг ортишига 
хужайрада тўйинган ѐғларнинг йиғилиши ҳисобланади. Бундан ташқари ѐғларни хаддан ортиқ истеъмол қилиш 
спорт натижаларини ўсишига эмас, балки рак, юрак хасталиги каби касалликларни юзага келишига сабаб 
бўлиши мумкин. Бу вазиятдан чиқиш учун оқсиллар, ѐғлар ва углеводларнинг баланслаштирилган ҳолда 

---

290 
истеъмол қилиш лозим. Оқсиллар ва углеводлар ѐғлардан тахминан 2 марта кам калория тутади. Агар ѐғларни 
чекланмаган ҳолда истеъмол қилинса бу калориялар ѐғ қатлами кўринишида йиғилиши мумкин. Оқсил ва 
углеводларни тўғри истеъмол қилиш зарурий мускулларни ўсишига ва умумий иш қобилиятини ошишига олиб 
келади.
Мускул тўқимасини ривожланиши ва ѐғларнинг тўпланишида инсулин катта роль ўйнайди, чунки 
инсулин ѐрдамида қондаги озуқавий маҳсулотлар қондан олиниб, организмнинг турли орган ва тўқималарига 
жалб қилинади. Инсулин миқдорини ўзгармас холда сақлаш учун тафсилли овқатланиш, яъни ҳар 2-4 соатда 
овқатланиш керак. Спортчи организмидаги инсулин миқдори меъѐрда бўлиши орқали моддалар алмашинувини 
энг юқори тезликда бориши билан доимий энергия манбаига эга бўлиш имкониятига эга бўлади. Бир марталик 
юқори калорияли овқатланиш ―инсулинли портлаш‖ни чақиради, натижада бу калориялар талаб қилинаѐтган 
тўқималардан кўра танадаги барча тўқималар томонидан кўпроқ ўзлаштирилиб юборилади.
Мускул ишига сарфланмай қолган озуқа моддалари организмда ѐғ кўринишида йиғилади, шу туфайли 
оғир атлетикачилар ҳеч қачон видеокўрсатувларни томоша қилиш вақтида оқсилли аралашма ѐки юқори 
калорияли маҳсулотлар истеъмол қилмаслиги лозим. Организмдаги инсулинли портлаш фақат фаол 
машғулотдан сўнг фойдалидир, чунки шиддатли жисмоний юкламалардан кейинги 1 соат давомида 
организмнинг озуқа моддаларни ўзлаштириш қобилияти ортади. Машғулот тугаган заҳоти спортчи оқсил-
углевод аралашмасини қабул қилса, ўсиш гормони ва инсулин даражаси кескин ортади. Юқори калорияли 
овқат истеъмол қилишнинг энг қулай даври бу – жисмоний машғулотлардан кейинги 1.5 соат оралиғидир, бу 
вақт ичида бир кунлик овқат рационидаги калориянинг катта қисми қабул қилиш керак.
Яна шуни эсдан чиқармаслик керакки, спортчи организмининг энергия ва озуқа моддаларига бўлган 
эҳтиѐжи биринчи навбатда спортнинг турига ва бажариладиган ишнинг ҳажмига ҳамда спорт маҳоратининг 
даражасига, эмоционал ҳолатига ва шахсий одатларига боғлиқ бўлади. Шунинг учун спортчиларга тавсия 
қилинадиган диеталар спортчининг тайѐрлаш этапларини, йилнинг фаслларини ва климатик шароитларини 
ҳамда ѐши, жинси, танасининг массаси, спорт стажи ва спортчининг бошқа индивидуал сифатларини ҳисобга 
олган ҳолда тузилиши керак.