|
2.2 Bozor munosabati sharoitida xodimlarni tanlash tamoyillari, ularning tarkibi va tavsifi
Inson bilan tabiat o‘rtasidagi moddiy, jismoniy, ashyoviy almashuvlar, munosabatlarning umumiy sharti mehnatdir. Mehnat inson hayotining doimiy va tabiiy shartidir. Mehnat inson bilan tabiat o‘rtasidagi narsalar almashuvining umumiy shartidir. Mehnat, bunafaqat insonning muskul va ong, jismoniy va aqliy energiyasini sarflash borib qolmay, maqsadga muvofiq foydali, inson hayoti uchun zarur bo‘lgan moddiy, ma’naviy va jamiyat boyliklarini yaratish uchun yo‘naltirilgan ijtimoiy-zaruriy faoliyatdir.
Mehnat jarayonini boshlashdan oldin inson uning natijasini o‘z ongida shakllantiradi, keyin mehnatini o ‘z maqsadiga erishish uchun yo‘naltiradi, o‘z xohishini amalga oshirish uchun mehnatni tashkil qilish usulini va yo‘nalishini aniqlaydi. Buning uchun inson mehnat qurollarini yaratadi.
Mehnatning boshlanish jarayoniga insonning maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan faoliyati kiradi. Mehnat jarayonida nafaqat inson bilan tabiat o‘rtasidagi moddiy almashuv amalga oshadi, unda insonlar o‘rtasidagi munosabatlar ham shakllanadi.
Insoniyat taraqqiyoti tarixiga nazar solsak mehnat uning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil ekanligiga ishonchimiz komil bo‘ladi.
Inson mehnati orqali moddiy va ma’naviy boylikni yaratish bilan tabiatni o‘z hayotiga moslashtirib, uni o‘zgartirish bilan bir qatorda o‘zini ham takomillashtiradi. Mehnat orqali inson atrof-muhitni o‘zgartiradi, uni o‘zgartirish bilan o‘zining doimo ortib borayotgan ehtiyojini qondirishga intilish bilan inson o‘zining tabiatini o‘zgartiradi, ya’ni qobiliyatini, bilimini, ko‘nikmalarini, imkoniyatlarini kengaytiradi, takomillashtiradi hamda mehnat jarayonini tubdan o‘zgartirib boradi. Mehnat jarayoni takomillashadi va insonning o‘zi ham takomillashadi.
Shunday qilib, mehnat jarayonida inson shakllanganligini kuzatamiz.Mehnat natijasida inson doimo eng murakkab jarayonlarni amalga oshirib, o‘ziga yanada yuqori maqsadlarni qo‘yib va unga erishib boradi.
Biz yuqorida aytgandek, mehnat inson bilan tabiat o‘rtasidagi moddiy ne’matlar almashuvigina bo‘lib qolmay, uni natijasida insonlar o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar vujudga keladi. Bu jarayonda mehnatning mazmuni va uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati namoyon bo‘ladi.
Mehnatning mazmuni nuqtai nazaridan mehnat insonni mehnat qurollari va predmetlari bilan o‘zaro bog‘lanishi jarayonida hamda ularga insonning ta’siri, aralashuvi natijasida vujudga keladi.Bu jarayon doimo, tanaffussiz davom etib boradi va takrorlanib turadi.Mehnatning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati uning ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlar jarayonidagi o‘rnida namoyon bo‘lmadi.Korxonalarda mehnat resurslari korxona uchun muhim ahamiyatga ega.Mehnat jarayoni tabiatga ishchi kuchi, mehnat predmetlari va mehnat qurollari (ikkalasi mehnat vositalarini tashkil qiladi) bilan birgalikda ta’sir qilishi tufayli sodir bo‘ladi.
Ishchi kuchi bu jarayonda asosiy rol egallaydi. Ishchi kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati bilan belgilanadi.
Ishchi kuchi deganda bizlar insonni jismoniy, aqliy, ma’naviy va ruhiy qobiliyatlari va ularni zaruriyat tug‘ilishi bilan ishlatib qandaydir moddiy, ma’naviy va madaniy iste’mol qiymatlar yaratishga tushunamiz.
Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish jarayoni uchta fazadan iborat bo‘lib unga:
-Shakllanish fazasi;
-Taqsimot fazasi;
-Iste’mol fazalari kiradi.
Jahon standartlariga binoan ishchi kuchining asosiy qismini yollanma xodimlar tashkil qiladi. Ularga shartnoma (kontrakt) asosida ishlayotgan barcha xodimlar kiradi. Statistikada ishchi kuchi ro‘yxatdagi xodimlar sifatida hisobga olinadi. Ro‘yxatdagi xodimlargabarcha doimiy, vaqtincha va shartnoma asosida ishga qabul qilinganlar kiradi.
Vaqtincha ishga qabul qilinganlar tarkibiga bir kun va undan ko‘proq kunlarga ishga qabul qilinganlar kiradi. Bunga haqiqatda ishlayotgan va vaqtincha ishga chiqmagan, lekin ishda formali holda hisoblanadiganlar kiritiladi.
Nazariyada va amaliyotda mehnat resurslari va mehnat salohiyati degan ko‘rsatkichlar ishlatiladi.
VIII Xalqaro statistiklar (1954-yil) konferensiyasida mehnat resurslariga «Xususan mehnat resurslari» va «harbiy xizmatchilar» kirishi ta’kidlangan. «Xususan mehnat resurslari» ishlovchilar va ishsizlar kategoriyalariga ajratilgan.
BMT statistika komissiyasi 1966-yilgi 14-sessiyasida «Iqtisodiy faol aholi» tushunchasini joriy qilgan. Ularga moddiy ne’matlar ishlab chiqarishida va xizmat qilishda qatnasha oladigan shaxslar majmuasi kiradi deb aytilgan.
Mehnat resurslari deganda mehnatga qobiliyatli yoshdagi (ayollar 16-55, erkaklar 16-60 yoshda) ishchilar soni tushuniladi. Bu chegara qonun orqali belgilangan. Mehnat resurslari chegaralangan, lekin hayotda nogironlar, nafaqaxo‘rlar, yosh bolalar mehnat qobiliyatidan (ish kuchidan) foydalaniladi.
Mehnat resurslariga bularni qo‘shsak mehnat salohiyatini tashkil qiladi.Korxona miqyosida ishchi xodimlar soni mehnat salohiyatiga teng bo‘ladi.Xodimlar (ishchilar) soni korxonalarda o‘rganishda va statistik hisobotda ikki xil turda bo’ladi.
1.Ro‘yxatdagilar.
2.Ishga kelganlar.
Ro‘yxatdagi xodimlar soni barcha ro‘yxatdan o‘tgan har xil sabablar bilan ishga (doimiy, mavsumiy, vaqtinchalik) ishchilar soni kiradi. Ularga (xizmat safarida, mehnat ta’tili, dekret ta’tili, kasallar,ishga har xil boshqa sabablar bilan o‘qish, deputatlik va h.k.) kelmaganlar kiradi.
Ro‘yxatdagi xodimlarga quyidagilar kirmaydi;
• bir marotaba yoki alohida ishlari bajarishga taklif qilinganlar (vrachlar konsultatsiya uchun, ekspertiza uchun, inventarlarni ta’mirlash, oqlash, kraskalash kabilar);
• shartnoma asosida (huquqiy-fuqarolik shartnomalari), agar ular boshqa tashkilotda ro‘yxatda tursa;
• o‘rindoshlik asosida ishga qabul qilinganlar hamda boshqa xodimlar va ish haqi statistikasi to‘g‘risidagi nizomda ko‘rsatilgan.
Mehnat resurslarining ahamiyati bozor munosabatlariga o‘tish bilan yanada oshadi. Ishlab chiqarishning investitsion harakteri, yuqori darajada ilmiyligi va mahsulot sifatini oshirish muammolari, xodimlarga qo‘yiladigan talablarni o‘zgartiradi va ulardan yuqori kasbiy mahoratni talab qiladi. Bu korxonalarda xodimlarni boshqarishning tamoyillarini, usullarini va ijtimoiy-psixologik masalalarining tubdan o‘zgarishiga olib keldi.
Mehnat jamoasini yaxshi tanlash boshqaruvning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Mehnat jamoasi bir yoqadan bosh chiqaradigan, bir-birini qo‘llaydigan, qobiliyatli va korxona rahbariyatining maqsadlarini tushunadigan hamda uni amalga oshiradigan kadrlardan iborat bo‘lishi lozim. Bunday mehnat jamoasi xo’jalik faoliyati samradorligining oshishiga, korxonaning gullab-yashnashi va rivojlanishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
