Makroiqtisodiyoti

 
 
 
 
 
 
 

---

KIRISH 
Xufyona iqtisodiyot (uni norasmiy, kuzatilmagan, yashirin iqtisodiyot deb 
ham atashadi) insoniyat jamiyatida davlat boshqaruvi shakllanishining dastlabki 
davrlaridan boshlab mavjud bo‘lib, hozirgi vaqtga kelib dunyoning barcha 
mamlakatlari uchun dolzarb muammoga aylangan. Xufyona iqtisodiyotning 
rivojlanishi miqyoslari har bir mamlakatning rivojlanish darajasi, undagi 
ijtimoiyiqtisodiy holatiga va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va 
boshqarish xususiyatlariga bog‘liqdir. Shuning uchun har bir mamlakat 
iqtisodiyotida xufyona iqtisodiyotning o‘rni va roli ham turlichadir. Tadqiqotlar va 
kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, xufyona iqtisodiyotning miqyoslari rivojlangan 
mammlakatlarda birmuncha kamroq, rivojlanayotgan, shuningdek, bozor 
iqtisodiyotiga o‘tish maqsadida chuqur islohotlarni amalga oshirayotgan sobiq 
sotsialistik mamlakatlarda kengdir. Shu boisdan xufyona iqtisodiyotning mohiyati, 
vujudga kelish va rivojlanish sabablarini, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ta’sirini, 
uni ko‘lamlarini keskin kamaytirish, unga qarshi kurash masalalarini o‘rganish, 
tadqiq qilish barcha davlatlar uchun dolzarb ahamiyatga ega. Iqtisodiy 
adabiyotlarda bu masalalar xx asrning 70-yillaridan boshlab ilmiy jihatdan tadqiq 
etilmoqda.
Iqtisodiyot fanida iqtisodiyotning zamonaviy taraqqiyoti xususiyatlari 
institutsional iqtisodiyot nuqtai nazaridan jamiyatda amal qiluvchi formal va 
noformal institutlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri sifatida tadqiq 
qilinmoqda. Shartli ravishda iqtisodiy-huquqiy tadqiqotlarni uch yo‘nalishga bo‘lib 
tadqiq etish mumkin:
1)
huquqning iqtisodiy nazariyasi (konsepsiyalari) – legal biznes 
faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy normalarining iqtisodiy samaradorligini 
(R.Kouz, R.Pozner va boshq.), hamda huquqiy normalarning xo‘jalik amaliyotiga 
ta’sirini (R.La Porta) o‘rganish;
2)
xufyona (yashirin) iqtisodiyotni o‘rganish – rasmiy hisobkitob va 
nazoratdan yashirinadigan va ko‘pchilik hollarda noqonuniy xarakterga ega 
xo‘jalik faoliyati (E. De Soto);

---

3)
jinoyat va javobgarlikning iqtisodiy nazariyasi – kasbiy faoliyatning 
alohida turi sifatida jinoyatchilarning faoliyatini, hamda jinoyatchilikni 
kamaytirishning turli uslublarini samaradorligini o‘rganish (G.Bekker va boshq.)
Ushbu uch yo‘nalish ko‘pchilik hollarda ustma-ust tushadi, lekin predmet va 
metodlardagi farq sezilib turadi. Huquqning iqtisodiy nazariyasi rasmiy (“oq”) 
iqtisodiyotni o‘rganishadi; xufyona iqtisodiyot bo‘yicha mutaxassislar asosan 
norasmiy (“kul rang”) sektorga e’tibor qaratishadi; jinoyatchilikning iqtisodiy 
nazariyasi kriminal (“qora”) biznesni o‘rganishadi.
Huquqning iqtisodiy nazariyasi va jinoyatchilikning iqtisodiy nazariyasi 
neoinstitutsionalizmning oqimlari hisoblanadi. Xufyona iqtisodiyotni tadqiq etish 
bilan ko‘pincha an’anaviy institutsionalizm namoyandalari bo‘lgan iqtisodchi va 
sotsiologlar shug‘ullanishadi.
Hozirgi vaqtda iqtisodiyot va jamiyatning globallashuvi, integratsiya 
jarayonlarining 
chuqurlashib 
borishi 
mamlakatlar 
o‘rtasidagi 
rasmiy 
chegaralarning yemirilib borishiga olib kelmoqda. Rivojlangan dunyo birlashib 
chegaralarni yo‘q qilib ittifoqlar tashkil etmoqda. Bunday sharoitda dunyoning har 
qanday burchagida yuzaga kelgan ilg‘or (ham yaxshi, ham yomon ma’noda) usullar 
jadal ravishda butun dunyoga tarqab ketmoqda. Shu sababdan iqtisodiyotning 
norasmiy iqtisodiyotni namoyon bo‘lish shakllarini, ularni aniqlash va baholash 
usullarini, shu bilan birga unga qarshi kurashi (zarur bo‘lgan hollarda) yoki 
legallashtirish yo‘nalishlarini tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etmoqda.Bu 
borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020 yil 24 
yanvarda Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida “Islohotlarimizga jiddiy 
to‘sqinlik qilayotgan “yashirin iqtisodiyot”ga barham berilmas ekan, sog‘lom 
raqobat ham, qulay investitsiya muhiti ham shakllanmaydi.Vazirlar Mahkamasi 
ikki oy muddatda, xorijiy mutaxassislarni jalb etgan holda, “yashirin 
iqtisodiyot”ning vujudga kelish omillarini chuqur tahlil qilib, unga qarshi kurashish 
dasturini tasdiqlasin”
,
-deb ta’kidlagan.
Xufyona iqtisodiyotning namoyon bo‘lish shakllaridan biri bo‘lgan korrupsiya 
jamiyat taraqqiyotiga nihoyatda salbiy ta’sir etadi. Shu boisdan korrupsiyaga qarshi 

---

kurash va uning oldini olish masalalari barcha mamlakatlar uchun dolzarb 
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 
“