Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish

O‘zbekiston Respublikasi 2006-2020-yillardagi inflatsiya to’g’risidagi ma’lumotlar¹³
7-jadval

Yillar	Yillik inflatsiya foizda(y)	t	Y*t	t^2	Yt
2006	6,8	-7	-47,6	49	5,4
2007	6,8	-6	-40,8	36	5,8
2008	7,8	-5	-39	25	6,3
2009	7,4	-4	-29,6	16	6,8
2010	7,3	-3	-21,9	9	7,3
2011	7,6	-2	-15,2	4	7,7
2012	7,0	-1	-7	1	8,2
2013	6,8	0	0	0	8,7
2014	6,1	1	6,1	1	9,1
2015	5,6	2	11,2	4	9,6
2016	5,7	3	17,1	9	10,1
2017	14,4	4	57,6	16	10,5
2018	14,3	5	71,5	25	11,0
2019	15,2	6	91,2	36	11,5
2020	11,1	7	77,7	49	12,0
Jami	129,9	0	131,3	280	129,9

O‘zbekiston Respublikasi 2006-2020-yillardagi inflatsiya to’g’risidagi ma’lumotlar. To’g’ri chiziqli tenglama hisob- kitoblarga ko’ra qo’yidagi ko’rinishga ega bo’ladi: Yt = 8,66+ 0,47*t.
5-jadvalning 6 ustunidagi to’g’ri chiziqli funksiya bo’yicha hisoblangan inflatsiya summasi 11524,7 ga teng. Xuddi shunday summa empirik ma’lumotlar bo’yicha hisoblash natijalarida ham olingan. Demak, ∑Y=∑Yt tenglama hisob kitoblarini to’g’ri amalga oshirilganini dalolatidir. To’gri chiziq tenglamadagi “b=0,47” ko’rsatkich regressiya koeffitsintining iqtisodiy ma’nosi har yili inflatsiya 0,47%ga oshayotganini dalolat beradi.
O‘zbekiston Respublikasi inflatsiya darajasi 2025 yilgacha bo’lgan davrdagi prognozi¹⁴
8-jadval

Yillar	O‘zbekiston Respublikasi inflatsiya darajasi prognozi
2021	11,1+0,47=11,57
2022	11,58+0,47=12,04
2023	12,51
2024	12,98
2025	13,45

8-jadvaldagi hisob-kitoblarga qaraganda, inflatsiya 2025-yilga kelib 13,45%ni tashkil qilinishi prognoz qilinmoqda ya’ni iqtisodiyotdainflatsiya 2020-yilga nisbatan 2025-yilda 2,35%ga oshishi mumkin. Lekin Bu haqda Markaziy bank raisi Behzod Hamroyev quyidagi so’zlarni aytib o’tgan. Davlat budjeti makro ko‘rsatkichlarida Markaziy bankning target yo‘nalishidan farqli taraflari bor. Har bitta vazirlik, idora o‘zining mustaqil prognozlarini belgilashi mumkin. O‘ylaymanki, 5 foizlik targetga 2023 yilda albatta erishamiz. Buning to‘liq imkoniyatlari bor. 5 foiz qaysidir ma'noda Markaziy bank xohlaganligi uchun emas, buning aniq hisob-kitoblari inobatga olinmoqda. Biz uchun asosiy inflatsiyadan tashqari Markaziy bank uchun bazaviy inflatsiya muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu tartibga solinadigan yoki mavsumiy tovarlar narxining o‘zgarishi chiqarilib alohida monetar omillar – talab va taklif omillari hisobiga vujudga keladigan inflatsiya. Biz asosan prognozlarimizni ishlab chiqishda birinchi bo‘lib bazaviy inflatsiya trayektoriyasini prognoz qilib olamiz. Keyin uning ustiga tartibga solinadigan raqamlar o‘zgarishi bo‘yicha raqamlar qo‘shiladi. 2021 yilda tartibga solinadigan tovarlar narxlari o‘zgarmaydigan bo‘lsa, baribir erkinlashtirish 2022 yilga to‘g‘ri keladi. Katta qismi 2022 yilda, ma'lum bir qismi 2023 yilda bo‘lishi mumkin. 2021 yil va 2022 yil boshlari ma'lum ma'noda bazaviy inflatsiyani pasaytirib olishga imkon beradi. Shuning uchun 2022 yilda ham prognozlarimiz 10 foizdan past, lekin 8 foiz atrofida inflatsiyani belgilab olganmiz. Buning ichida tartibga solinadigan narxlarning o‘sish ta'siri bor. 2023 yilga kelib esa albatta 5 foizga tushiriladi», – dedi Markaziy bank rasmiysi. Behzod Hamroyev inflatsiya prognozi trayektoriyasida Markaziy bank va Moliya vazirligi prognozlari o‘rtasida (ular 2021 yilgi davlat budjeti to‘g‘risidagi qonunni ishlab chiqqan) farqlar mavjudligini tan oldi, chunki «har bir organ o‘z mustaqil prognoziga ega bo‘lishi mumkin». O‘tgan yili noyabr oyida hukumat 2021 yilda gaz va elektr energiyasi tariflarini o‘zgarishsiz ushlab turish niyati borligi ma'lum bo‘ldi. Markaz bank rahbariyatining fikricha, bu inflatsiyani 10 foizdan pastga tushirishning muhim omillaridan biridir. Agar energiya narxlarini liberallashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarning aksariyati 2022 yilda, qolganlari 2023 yilda qabul qilingan bo‘lsa, unda bu «asosiy inflatsiya darajasini shu vaqtgacha pasaytirishga vaqt va imkoniyat beradi». Ma'lumot uchun, Davlat statistika qo‘mitasi 2020 yil davomida inflatsiya darajasi 11,1 foizni tashkil etganini e'lon qilgandi. Prezidentning parlamentga murojaatnomasida Markaziy bankka 2021 yilda inflatsiya ko‘rsatkichini 10 foiz darajasiga tushirish vazifas
Xulosa
Ishsizlik darajasideb ishsizlar sonining ishchi kuchi soniga nisbatiga aytiladi. Ishchi kuchi ham boshqa tovar maxsulotlari kabi sotiladi va sotib olinadi. To’la ish bilan bandlik davrida ham 100 foiz ish bilan taminlanganlik darajasini anglatmaydi. Kelib chiqish sabablariga ko’ra frikssion, tarkibiy v davriy ishsizlik turlari mavjud. Ishsizlikning tabiiy darajasi frikssion va tarkibiy ishsizlik darajalari yig’indisiga teng bo’lib, mamalakatdagi oxirgi o’n yilda mavjud bo’lgan haqiqiy ishsizlik darajasi va kiyingi o’n yil o’n yil uchun prognoz qilib hisoblangan ishsizlik darajalarining o’rtacha miqdori sifatida belgilanadi.Ishsizlar sonining osishi (ya’ni haqiqiy ishsizlik darajasi uning tabiiy darajasidan yuqori bo’lishi) potensial hajimdagi YaIM bilan haqiqiy hajimdagi YaIM o’rtasida uzilish bo’lishiga olib keldi. Ouken qonuni bunday bog’liqlikning miqdoriy darajasini ifodalaydi. Bizning fikrimizcha, respublikada aholining ish bilan bandligini oshirish masalasida ijobiy natijalar bilan bir qatorda, yechimini kutayotgan muammolar talaygina: norasmiy sektorda ish bilan band bo'lganlar ulushini keskin kamaytirish kerak; iqtisodiyotda yaratilgan ish o'rinlarining deyarli yarmi aholi zimmasiga to'g'ri keladi; yashirin ishsizlik katta miqdorlarda saqlanib qolmoqda; ishchilarni kasbiy va psixologik qayta tayyorlash ishi talabga javob bermaydi; ba'zi mintaqalarda ish tanlash sharoiti umuman yo'q. Masalan, ayrim qishloqlarimiz aholisining barchasi deyarli bir xil ish bilan (dehqonchilik yoki chorvachilik) shug'ullanadi; malakaviy ishchi kuchiga bo'lgan talab va taklifni o'rganish hamda muvofiqlashtirish bo'yicha ish yetarli darajada olib borilmaydi. Respublikada ish bilan bandlik darajasini oshirish va mehnat bozorini boshqarishdagi ustuvor yo'nalishlar dastavval oldindan chuqur o'ylangan strategik vazifalarni bajarishga qaratilgan bo'lishi lozim. Fikrimizcha, strategik vazifalar quyidagilarni qamrab olishi kerak:
– ish bilan bandlik darajasini, birinchi navbatda, qishloq
aholisining, shuningdek, mehnat bozorida past raqobatga ega aholi qatlamlarining ish bilan bandlik darajasini oshirish;
– ish bilan bandlikning tarmoq va hududiy tarkibini takomillashtirish;
– mehnat bozorida ishchi kuchiga bo'lgan talab va taklifning miqdor va sifat (kasb-malaka) ko'rsatkichlari bo'yicha uyg'unligini ta'minlash;
– ishchi kuchining sifati, mahorati va hududlararo mobilligini oshirish.
Inflatsiya ma’lum davr mobaynida mamlakatda baholar o’rtacha darajasining barqaror o’sishi va pul xarid qobiliyatining uzoq muddatli pasayishini anglatadi. Inflatsiyaning iqtisodiyotga salbiy ta’siri normal iqtisodiy munosabatlarini izdan chiqarishida namoyon bo’ladi.
Inflatsiya darajasi baho indekslari vositasida o’lchanadi.
Kelib chiqish sabablariga ko’ra talab inflatsiyasi va taklif inflatsiyasi o’zora farqlanadi. Inflatsiyaning bu ikki turi ko’pincha aralash holda yuzaga keladi. Kutilmagan inflatsiya daromadlarini debitorlar va kreditorlar o’rtasida, aholining turli qatlamlari hamda davlat va aholi o’rtasida qayta taqsimlaydi.
Inflyatsiya darajasining pasayishiga, birinchi navbatda, fundamental omillar, jumladan, iqtisodiyotni kreditlash hajmi va byudjet xarajatlarining o‘sish sur’atlarining sekinlashuvi, shuningdek, 2019 yilda yuzaga kelgan bir martalik omillar (o‘tgan yil yanvar oyida QQSga tortiladigan bazaning kengayishi, avgust oyida milliy valyuta kursining devalvatsiyasi hamda energiya resurslari narxining oshishi, oktabr oyida un va non narxining erkinlashtirilishi) ta’sirining qisqarishi sabab bo‘ldi. Mavsumiy tebranishlarning ta’sirining kamayishi joriy yilning yanvar-fevral oylarida oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining barqaror bo‘lishiga xizmat qildi va ushbu guruh narxlarining o‘sishi 2,4 foiznitashkil qildi (2019 yilning yanvar-fevral oylarida 4,9 foiz).. Xususan, 2019 yilning yanvar-fevral oylarida mevalar 15,6 foizga, sabzavotlar 13,8 foizga oshgan bo‘lsa, joriy yilda narxlar o‘sishi qariyb ikki barobarga pasayib, mos ravishda 7,7 foiz va 6,3 foizni tashkil qildi. Ishsizlik va inflatsiya su’ratlari o’rtasidagi teskari bog’liqlik Fillips egri chizig’ida aks etadi.