Makroiqtiodiyot fanidan iqtisodiy o’sish tushunchasi, uning mohiyati va o’lchanishi

1-jadval. O‘zbekistonda YaIM va asosiy tarmoqlar mahsulotlarining o‘sish sur’atlari oldingi yilga nisbatan % hisobida

Ko‘rsatkichlar	2018 yil			2019 yil		2020 yil		2021 yil
	mlrd. so‘m	o‘sish sur’ati, %da	mlrd. so‘m		o‘sish sur’ati, %da	mlrd. so‘m	o‘sish sur’ati, %da	mlrd. so‘m	o‘sish sur’ati, %da
Yalpi ichki mahsulot	424 729	105,4	529 391		105,7	602 193	101,9	734 588	107,4
Tarmoqlarning yalpi qo‘shilgan qiymati	379 153	105,3	484 129		105,8	557 831	101,9	681 424	107,5
Qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi	113 661	100,3	130 307		103,1	151 280	102,9	183 518	104,0
Sanoat	95 804	110,8	136 103		105,0	153 188	100,9	189 607	108,7
Tog‘-kon sanoati va ochiq konlarni Ishlash	20 057	126,5	31 338		99,4	22 619	78,0	28 869	110,7
Ishlab chiqaradigan sanoat	68 972	107,9	94 750		106,6	118 251	107,9	146 734	108,2
Elektr, gaz, bug‘ bilan ta’minlash va havoni konditsiyalash	5 870	103,1	9 055		105,1	11 220	106,8	12 633	113,0
Suv bilan ta’minlash; kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni yig‘ish va utilizatsiya qilish	905	111,3	961		102,2	1 098	99,1	1 371	82,3
Qurilish	22 101	114,3	30 595		122,9	37 548	109,5	45 802	106,8
Xizmatlar	147 587	105,2	187 123		106,0	215 816	100,7	262 496	109,2
Mahsulotlarga sof soliqlar	45 576	105,9	45 263		104,7	44 362	101,6	53 164	106,7

Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari

g) mexnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.

2-jadval. O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti tarmoqlari bo‘yicha YaIM ulushining o‘zgarishi (joriy baholarda YaIM ga % hisobida)

№	Tarmoqlar	Yillar
		2018	2019	2020	2021
1.	YaIM	100	100	100	100
2.	Qishloq xo‘jaligi	31,5	28,0	28,2	35,7
3.	Sanoat	26,5	29,3	28,5	25,8
4.	Qurilish	6,1	6,6	7,0	6,2
5.	Xizmatlar	35,9	36,1	36,3	25,0
6.	Sof soliqlar	11,2	8,9	7,6	7,2

Iqtisodiy o‘sishning jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan boshqa jismoniy ko‘rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo‘yicha hisoblab chiqadigan mahsulot ko‘rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sish tahlilida iqtisodiyotning ichidagi asosiy nisbat ham o‘rganiladi.

Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni shartli ravishda uchta guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o‘sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:

• 
  tabiiy resurslarning miqdori va sifati.
  
• 
  mehnat resurslarining miqdori va sifati.
  
• 
  asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi.
  
• 
  texnologiya va fan - texnika taraqqiyoti.
  

Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish salohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o‘sib boruvchi hajmidan to‘liq foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o‘sishi va sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o‘sish uchun imkoniyat yaratdi. To‘liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o‘sishni ro‘yobga chiqaradi.
Iqtisodiy o‘sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o‘z o‘rniga ega bo‘lsada, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur.
Bu avvalo, mehnat unumdorligining o‘sishiga olib keluvchi omillardir. Fan- texnik taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnik taraqqiyoti o‘z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda, fan- texnika taraqqiyoti deyilganda, pirovard mahsulot chiqarishni ko‘paytirish maqsadida mavjud resurslarni yangicha uyg‘unlashtirishni taqozo qiluvchi usullarning topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda texnika taraqqiyoti va kapital quyilmalar (investitsiyalar) mustahkam o‘zaro bog‘liq, texnika taraqqiyoti ko‘pincha yangi mashina va uskunalarga investitsiyalar qo‘yishga olib keladi. Masalan, atom energiyasidan foydalanish bo‘yicha texnologiyani qo‘llash uchun atom elektrostantsiyalarini ko‘rish zarur bo‘ladi. Birinchi qarashda texnika taraqqiyoti tarixiy va shiddatli ro‘y berish xarakteriga ega bo‘ladi. Gaz va yoqilgi dvigatellari, konveyer va yig‘ma liniyalar bizni hayotga o‘tmishning eng muhim yutuqlari sifatida kirib keldi.
Iqtisodiy o‘sish to‘liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chiqarish plaridarajasini uzoq muddatli ko‘payishi tendentsiyasini anglatadi.
Iqtisodiy o‘sish jami taklifning o‘sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potentsial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o‘sish muammosini o‘rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi – cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga echim topiladi. Demak, iqtisodiy o‘sish omillari va ular samaradorligini o‘rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biridir.


3. Iqtisodiy o‘sishni o‘lchash.

Iqtisodiy o‘sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o‘sishi, shuningdek, jon boshiga to‘g‘ri keladigan real daromadlarning o‘sishini ham anglatadi. Shu sababli ham iqtisodiy o‘sish ikki xil usul bilan o‘lchanadi.

Birinchi usulda iqtisodiy o‘sish real YaIMni o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamikasini aniqlash uchun ishlatiladi.
Bunda, joriy yildagi real YaIM (Yt) hajmining bazis yildagiga (Y_t-1) (asosan oldingi yilga) nisbatan foiz ko‘rinishidagi o‘sishi aniqlanadi, ya’ni:
Y_t
I_o = 100
^Yt-1
Ikkinchi usulda iqtisodiy o‘sish aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan real YaIMning o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniqlanadi.
Iqtisodiy o‘sish nazariyasi va modellarida YaIM o‘rniga SIM, YaMD, SMD ko‘rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o‘sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste’mol va investitsiyalarga bo‘linishiga bog‘liq deb qaraladi. Iste’mol hajmi dinamikasi iqtisodiyotning pirovard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar hajmining o‘zgarishi resurs imkoniyatlarining o‘sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini aks ettiradi. Iste’mol va investitsiya o‘rtasida etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini qisqartiradi.
Iqtisodiy o‘sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o‘lchanadi. Har bir mamlakat iqtisodiy o‘sishga intiladi, chunki iqtisodiy o‘sish:

• 
  birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko‘payishiga;
  
• 
  ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga;
  
• 
  uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo‘lishiga;
  
• 
  to‘rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obro‘sining oshishiga olib keladi.
  

Real mahsulot ikki asosiy yo‘lda ko‘paytirilishi mumkin:

1. 
   ko‘proq resurs jalb etish;
   
2.